Kościół pw. św. Jana Ewangelisty w Zalewie
Zabytek architektury sakralnej wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku.
Lokalizacja
Kościół został wybudowany na wzniesieniu, na terenie Zalewa (niem. Saalfeld), w południowo-zachodniej części starego miasta. Miejscowość położona jest w powiecie iławskim, nad jeziorem Ewingi.
Historia
Pierwszą świątynię w Zalewie wzniesiono prawdopodobnie wkrótce po nadaniu praw miejskich w 1305 roku. Była ona niewielka i drewniana. W 1320 roku rozpoczęto wznoszenie świątyni murowanej. Do 1325 roku powstało obecne prezbiterium, a w latach 1335-1350 korpus nawowy. Konsekracja nowego kościoła ku czci św. Jana Ewangelisty, odbyła się 4 grudnia 1351 roku. W 1407 roku ukończono wieżę dzwonniczą. Początkowo jej mury były wyższe o 2 metry. Obniżenie wieży i nadanie jej obecnego kształtu miało miejsce w 1723 roku. W 1560 roku zbudowano wzdłuż północnego muru świątyni osobny kościół, w którym odbywały się polskie nabożeństwa. Przybudówkę tę, już w stanie ruiny, rozebrano w 1820 roku. W 1848 roku zbudowano w jego miejscu przedsionek z wejściem głównym (wcześniej główne wejście znajdowało się w dolnej kondygnacji wieży). W ciągu stuleci świątynia wielokrotnie poddawana była modernizacji i remontom. Miało to miejsce m.in. w latach: 1735, 1840, 1853, 1879, 1946, w latach 70-tych i na początku lat 80-tych XX wieku, a także w roku 2013. Od czasów reformacji do 1945 roku kościół znajdował się w posiadaniu gminy ewangelickiej. Po drugiej wojnie światowej przejęła go ludność katolicka. Wkrótce reaktywowano tu samodzielną parafię.
Opis
Jest to kościół gotycki, orientowany, salowy, jednonawowy. Wzniesiono go na rzucie prostokąta (nawa główna ma długość 26,7 m, szerokość 11,7 m.) z cegły i posadowiono na kamiennym cokole. Po stronie wschodniej znajduje się prostokątne, węższe i niższe od nawy prezbiterium, zamknięte ścianą prostą. Po stronie zachodniej umiejscowiono czworoboczną wieżę (wymiar ramienia czworoboku wynosi 11 m) o wysokości części murowanej 30 m. Została ona podzielona na trzy kondygnacje ostrołukowymi blendami. W kondygnacji najwyższej blendy zamknięte są łukiem półkolistym i ujęte zostały w podziały ramowe. Całość zwieńczono dachem namiotowym, na którego szczycie umieszczono żelazny krzyż (na początku lat 80-tych, wcześniej był tam żelazny orzeł z datą 1723). Portal wejścia do wieży jest łukowaty i bogato profilowany. Pierwsza kondygnacja łączy się z kościołem. Przy południowej ścianie nawy głównej znajduje się zakrystia (dobudowana w 1815 roku), a od północy kruchta. Ściany korpusu nawowego zostały wzmocnione szkarpami i podzielone oknami ostrołukowymi z neogotyckim laskowaniem. Ścianę wschodnią prezbiterium ozdobiono dwoma prostokątnymi płycinami, pomiędzy którymi znajduje się blenda ostrołukowa, a także szczytem sterczynowym z ostrołukowymi blendami. W ścianie południowej, nad wejściem do kruchty znajduje się szeroka arkada ostrołukowa, bogato profilowana i obramiona dekoracją malarską złożoną z motywów roślinnych i figuralnych. Wnętrza nawy i prezbiterium nakryte zostały stropami płaskimi.
Wyposażenie
W kościele znajduje się ołtarz główny z obrazem olejnym przedstawiającym Chrystusa na krzyżu, a także bogato zdobiona ambona – zaprojektowane przez architekta zalewskiego W. Kummera, a wykonane w 1879 roku przez elbląskiego rzeźbiarza Gebauera. Z tego samego okresu pochodzi chór muzyczny. Organy zostały wykonane w 1902 roku przez organmistrza Wittka z Elbląga. Prospekt organowy pochodzi z okresu budowy wcześniejszego instrumentu – z lat 1748-1752. W południowo-zachodnim rogu nawy głównej znajduje się płyta nagrobna burmistrza Zalewa Henryka Thuetza Tanheisera (zm. 1603) i jego małżonki Barbary z domu Ferber (zm. 1618). W kościele jest także mosiężna misa chrzcielna z postacią anioła, ufundowana w 1636 roku przez miejscowego mistrza szewskiego Jerzego Rogenbacha. Do 1945 roku w kościele znajdowały się całopostaciowe portrety trzech pastorów zalewskiej świątyni. Jeden z nich - portret pastora Dawida Pessaroviusa, obecnie znajduje się w muzeum w Morągu.
Ciekawostki
- Ze względu na swoje położenie – na wzniesieniu, w pobliżu jeziora – kościół (zwłaszcza jego dach i wieża) wielokrotnie był uszkadzany w wyniku uderzeń piorunów, burz i nagłych porywów wiatru. Miało to miejsce m.in. w latach 1581, 1720, 1737, 1778, 1779, 1783, 1884.
Bibliografia
- Madela, Kazimierz: Kościół św. Jana Ewangelisty w Zalewie / Kazimierz Madela // „Zapiski Zalewskie”. – 2005, nr 9, s. 3-20.
- Skrodzki, Kazimierz Lech: Dzieje ziemi zalewskiej 1305-2005 / Kazimierz Lech Skrodzki ; współaut. Wanda Cydzik, Janusz Sokołowski. – Zalewo : Urząd Miejski, 2005. – S. 144-151.
Zobacz też
- Materiał zamieszczony na stronie internetowej www.marienburg.pl [dostęp 10.02.2014 r.]
- Ziemia Zalewska - kościół św. Jana Ewangelisty w Zalewie, oprac. Jarosław Błażowski, materiał zamieszczony na stronie internetowej www.zapiskizalewskie.republika.pl [dostęp 10.02.2014 r.]
