Zamek w Lidzbarku Warmińskim
(ok. 1348 r. - 1401 r.) - Gotycki zamek, siedziba biskupów warmińskich nazywana czasem "Wawelem Północy".
Historia i lokalizacja
Na terenie dzisiejszego Lidzbarka Warmińskiego istniał obronny gród pruski "Lecbarg". W 1241 r. został zdobyty przez Krzyżaków i przekształcony na strażnicę. Już po roku Prusowie odbili na krótko gród, niszcząc strażnicę. W 1251 r., po podziale ziem pruskich na diecezje i wyodrębnieniu z diecezji warmińskiej Warmii jako biskupiego dominium, Lidzbark został przekazany biskupom. W 1260 r. pierwszy biskup Anzelm wydał polecenie odbudowania grodu. Podczas drugiego powstania Prusowie ponownie zajęli gród utrzymując go przez lata 1261-1273. W 1308 r., rozwijająca się po zachodniej stronie zamku osada otrzymała od biskupa Eberharda z Nysy prawa miejskie. Przybycie śląskich osadników pozwoliło miastu na rozwój handlu i rzemiosła. Istniał tu tartak i młyn.
Budowę zamku rozpoczął w 1348 r. biskup Herman z Pragi, kontynuował ją Jan z Miśni i już na stałe przeniósł w 1350 r. siedzibę biskupstwa z Ornety do Lidzbarka. Za czasów Jana z Miśni położono zamkowe fundamenty i zbudowano zamkowe mury. Budowę rezydencji biskupiej kontynuowano za czasów biskupa Jana Styprocka (1355–1373) a zakończono za biskupa Henryka Sorboma (1373-1401). Przyczynił się on do tego, że zamek miał urządzone wnętrza reprezentacyjne, częściowo przeprowadzono założenia podzamcza, doprowadzono wodę oraz zbudowano dwukondygnacyjne krużganki. Z zamku sprawowano władzę kościelną w diecezji i dominium warmińskim prawie 450 lat zachowując dużą autonomię wobec Zakonu. Jeszcze za biskupa Jana Styprocka i za jego przyczyną głowy diecezji warmińskiej miały prawo do tytułu księcia i podlegały bezpośrednio papieżowi.
Brakowało jendak miejsca dla licznych gości i członków biskupiego dworu. Przebudowy przeprowadził bratanek króla polskiego Stefana Batorego - biskup Andrzej Batory. W latach 1589-1599 dobudował od północnej strony pokoje kardynalskie i zgromadził cenną bibliotekę (złupioną później przez Szwedów w czasie Potopu). Za czasów biskupa Jana Wydżgi, w latach 1667-1673 przed południowym skrzydłem zamku dobudowano zaś duży pałac w stylu barokowym rozwiązując problem braku dostatecznej ilości pomieszczeń mieszkalnych.
Słynny biskup Ignacy Krasicki rezydował na zamku w Lidzbarku w latach 1766 -1794 i doprowadził to miejsce do rozkwitu. Zgromadzono wówczas w rezydencji kolekcje malarskie, rzeźbiarskie i archeologiczne. O blisko sześć tysięcy pozycji wzbogaciła się zamkowa biblioteka. Powstał teatr, a archiwum uporządkowano. Wokół zamku założono ogrody francuskie z fontannami i rzeźbami. Dramatem dla Warmii , ale i dla zamku stały się wojny szwedzkie (1600-1611). W czasie wojen Szwedzi ograbili rezydencję biskupią z najcenniejszych zbiorów bibliotecznych, wywieziono też 33 portrety biskupów.
Krasicki był ostatnim polskim biskupem Warmii. Po pierwszym rozbiorze Polski (1722) Warmia została anektowana przez Prusy a dobra kościelne stały się własnością króla pruskiego. Po trzecim rozbiorze Polski, opustoszały po wyprowadzce Krasickiego zamek, władze pruskie przeznaczyły na szpital polowy, koszary i magazyny. W pałacu biskupa Grabowskiego (1741-1766) został umieszczony sąd. Zamek chciano rozebrać aby pozyskać materiał budowlany. Około 1840 r. zburzono pałac biskupa Wydżgi.
Szczęśliwie dla zamku, w latach 1859-1932, jego wnętrza użytkowała Fundacja św. Józefa, prowadząc szpital i sierociniec. Przeprowadzono wówczas niezbędne prace adaptacyjne. W 1927 r. za przyczyną powszechnego zainteresowania zamkami krzyżackimi w tym czasie, rozpoczęto sześcioletnie kompleksowe badania archeologiczne i prace restauratorskie na zamku, którymi kierował Karl Hanke. Położono nacisk na odtworzenie gotyckiego etapu dziejów lidzbarskiej rezydencji.
Po drugiej wojnie światowej, w latach 1946-1952, prowadzono prace zabezpieczające, a od 1953 r. trwające nadal z przerwami kompleksowe prace restauratorskie.
Od 1958 do 1963 roku opiekę nad zamkiem sprawowało Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Pojezierze, a od 1964 r. zamek powierzono opiece Muzueum Mazurskiemu (dziś Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie). Zamek w całości przeznaczony jest na cele muzealne. Znajdują się tu wystawy stałe i czasowe. Zamek jest też miejscem licznych imprez kulturalnych.
Opis
Zamek usytuowany jest w ujściu rzeki Symsarny do Łyny. Wzmacniało to w okresie średniowiecznym jego walory obronne. Zbudowany (na planie kwadratu o boku 48,5 m ) z cegły, na kamiennej podmurówce, wzmocniony potężną wieżą o czternastu kondygnacjach. Posiada cztery skrzydła i wewnętrzny dziedziniec. Składa się z zamku właściwego i oddzielonego suchą fosą przedzamcza południowego. Nie zachowało się przedzamcze północne, na którym stał młyn. W narożach zamku właściwego znajdują się wieżyczki wzniesione po pożarze w 1442 r., w miejscu trójkątnych szczytów. Budynki wieńczą dwuspadowe dachy kryte dachówką.
Wyposażenie
Skrzydła zamku posiadają cztery kondygnacje i dwa poziomy piwnic przeznaczonych na magazyny, do których prowadziły trzy wejścia wprost z dziedzińca. W piwnicach tych zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe i krzyżowe na gurtach. W pomieszczeniach parterowych w skrzydle północnym zamku umieszczono browar, w zachodnim kuchnię i piekarnię, a we wschodnim spiżarnię.
Na piętrze ulokowano miejsca najbardziej reprezentacyjne - we wschodniej części - Wielki Refektarz - o powierzchni blisko dwustu osiemdziesięciu metrów kwadratowych, gdzie m.in. znajduje się późnogotycka płyta nagrobna biskupa Legendorffa. W części północnej znajduje się sala audiencyjna biskupa z komnatami mieszkalnymi, w południowej zaś kapitularz. Pełniący funkcje kancelarii Mały Refektarz, zwany także Letnim, znajdował się w skrzydle zachodnim wraz z pomieszczeniem pomocniczym jadalni – tzw. kredensem.
Reprezentacyjne pomieszczenia zdobiły barwne polichromie , wschodnie skrzydło ceni się ze względu na piękne rozbudowane sklepienia gwiaździste. W XVIII w rokokowy bogaty wystrój uzyskało wnętrze gotyckiej kaplicy.
Trzecie i czwarte piętra zamku pełniły funkcje magazynowe (spichlerz) i obronne (strzelnicze otwory i chodnik dla straży). Pomieszczenia zamkowe rozmieszczono w zgodzie z zasadami budowy krzyżackiego zamku konwentualnego, a nie komturskiego.
Na dziedziniec wychodzą zachowane monumentalne dwukondygnacyjne krużganki z ostrołukowymi arkadami, które wspierają granitowe filary z głowicami. Kiedyś kamienne portale ozdabiały wejścia do pomieszczeń.
Do najcenniejszych skarbów zamku lidzbarskiego zaliczyć niezmiennie trzeba Wielki Refektarz z wielogwiaździstym sklepieniem oraz malowidłami. Do najstarszych zaliczamy malowidło przedstawiające Koronację Najświętszej Marii Panny, pochodzące z końca XIV w. Na uwagę zasługuje również znajdująca się w kapitularzu polichromia, która przedstawia Ukrzyżowanie i Deesis oraz Matkę Boską z Dzieciątkiem i oddającym Jej pokłon biskupem.
Ze względu na dużą wartość artystyczną i historyczną w skali światowej, zamek w Lidzbarku uznany został za pomnik historii i zaliczony do zabytków grupy "0".
Zobacz też
- Kaplica na zamku w Lidzbarku Warmińskim
- Ołtarz św. Katarzyny Aleksandryjskiej w kaplicy na zamku w Lidzbarku Warmińskim
- Ołtarz Świętego Krzyża w kaplicy na zamku w Lidzbarku Warmińskim
- Ołtarz św. Jerzego w kaplicy na zamku w Lidzbarku Warmińskim
- Freski z kaplicy na Zamku w Lidzbarku Warmińskim
- Herman z Pragi
- Jan z Miśni
- Jan Styprock
- Henryk Sorbom
- dominium warmińskie
- Zamek w Olsztynie
- Zamek w Ornecie
- Zamek w Pieniężnie
- Zamek w Reszlu
- Zamek w Szymbarku
Blibliografia
1. http://www.zabytki.mazury.pl/index.php?page=monument&id=23
2. M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, Wydanie I, Olsztyn 2006.
3. L. Czubiel - Zamki Warmii i Mazur, Olsztyn 1986.
4. http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-2140.htm
