Zamek w Pieniężnie
Zabytek architektury wzniesiony w XIV wieku.
Spis treści
Lokalizacja
Zamek powstał w ramach średniowiecznego założenia obronnego Pieniężna (dawn. Mehlsack, Melzak), w jego północno-zachodnim narożu. Wzniesiono go na skraju wysokiej skarpy, nad doliną rzeki Wałszy. Obiekt położony był w centrum północnej Warmii, 30 km na południowy-wschód od Braniewa i około 40 km na zachód od Lidzbarka Warmińskiego.
Historia
Zamek został wzniesiony w miejscu starego grodu pruskiego Melcekuke, opanowanego przez Krzyżaków w połowie XIII wieku, a następnie przekazanego biskupom warmińskim, którzy w 1288 roku odstąpili go kapitule. W 1312 roku osada otrzymała przywilej lokacyjny i prawie jednocześnie rozpoczęła się budowa zamku połączonego z fortyfikacjami miasta. Zamek powstawał stopniowo. Początkowo wzniesiono dolne partie głównego, zachodniego skrzydła mieszkalnego, później nadbudowanego, do którego dostawiono boczne, niższe dwukondygnacyjne skrzydła północne i południowe. W ostatnim etapie, jeszcze w wieku XIV, obok przejazdu od wschodu powstały parterowe stajnie i budynki gospodarcze. Od końca XIII wieku na zamku rezydował burgrabia i zarządca komornictwa pieniężnieńskiego, a od połowy wieku XIV również administrator, reprezentujący kapitułę we wszystkich sprawach władztwa świeckiego, a także jego pomocnik, wójt krajowy. Zamek był wielokrotnie niszczony, m.in. w latach 1414, 1455, 1520, 1626, a następnie odbudowywany. W trakcie odbudowy po ostatnim zniszczeniu przebudowano go w stylu baroku, przestał wówczas pełnić funkcję warowni. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku został opuszczony przez kanoników i przejęty przez władze pruskie. W XIX wieku zaadaptowano go na potrzeby administracji terenowej, a następnie sądu i od około 1924 roku muzeum regionalnego oraz szkoły. Jeszcze w wieku XIX rozebrano skrzydła południowe i wschodnie. Pozostałe części zostały poważnie uszkodzone w trakcie prac adaptacyjnych w drugiej połowie XIX wieku, a także w latach 1906-1931. U schyłku drugiej wojny światowej zamek został spalony i zdewastowany. Prowizorycznie zabezpieczono go w latach 1958-1959. Do naszych czasów zachowało się jedynie skrzydło zachodnie ze zdewastowanym wnętrzem, ruiny skrzydła północnego i fragmenty zamkowych murów.
Opis
Zamek z cegły na kamiennych fundamentach był założeniem dwuczłonowym. Składał się z zamku głównego i przedzamcza. Dostosowanie do warunków terenu spowodowało, że budowla miała nieregularny kształt, zbliżony do trapezu. Posiadała cztery przylegające skrzydła zamykające dziedziniec w środku. Najstarsze, główne skrzydło zachodnie o wymiarach 75 x 17,5 m było podpiwniczone i posiadało trzy kondygnacje. Mieściło mieszkania kanoników oraz pomieszczenia reprezentacyjne, zapewne zwyczajowo na piętrze. Skrzydło pomocne (39 x 17 m), dwukondygnacyjne, mieściło m.in. komnaty burgrabiego. Dwukondygnacyjne skrzydło południowe (52 x 41,5 m) mieściło z kolei izby służby i stajnie. W jednokondygnacyjnym skrzydle wschodnim (44,5 x 7 m) znajdował się przejazd bramny na dziedziniec zamkowy oraz stajnie i prawdopodobnie magazyny, a także pomieszczenia gospodarcze. Na najwyższych kondygnacjach skrzydeł, pod dachem, usytuowano ganki straży ze strzelnicami oraz spichrze. Zamek nie posiadał wież i innych dodatkowych obwarowań. Miejskie mury obwodowe łączyły się z nim od północy i zachodu. Przedzamcze o charakterze gospodarczym przylegało do zamku głównego od strony wschodniej i południowej. Oddzielało też warownię od miasta i zapewne było otoczone murem z bramą wiodącą na teren miejski. Obszar przedzamcza został zmniejszony od południa z powodu budowy kościoła parafialnego w połowie XIV wieku.
Ciekawostki
- W latach 1517-1519 na zamku często przebywał Mikołaj Kopernik, ówczesny administrator dóbr kapituły warmińskiej.
Bibliografia
- Bieszk, Janusz: Zamki państwa krzyżackiego w Polsce / Janusz Bieszk. - Warszawa : Bellona, 2010. – S. 253-256.
- Bohdan Koziełło-Poklewski: Pieniężno, W: Braniewo / red. Jerzy Chojnowski [et al.]. -Olsztyn : Pojezierze, 1973. – S. 166-168.
- Haftka, Mieczysław: Zamki krzyżackie w Polsce : szkice z dziejów / Mieczysław Haftka. – Malbork : Płock : Muzeum Zamkowe ; Consort, 1999. –S. 231-234.
- Jackiewicz-Garniec, Małgorzata: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach : Powiśle, Warmia, Mazury / Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec. - Olsztyn : Studio Arta, 2006. – S. 338-345.
- Katalog zabytków sztuki. T. 2: Województwo elbląskie. Braniewo, Frombork, Orneta i okolice. Z. 1: tekst / pod red. Mariana Arszyńskiego i Mariana Kutznera. - Warszawa : Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1980. - S. 172-173.
