Zamek w Nidzicy

© Mirosław Garniec

Przez główną bramę wchodzimy najpierw poprzez niskie, sklepione przejście na dziedziniec przedzamcza. Tuż przed nami wyrastają potężne, kwadratowe wieże narożne oraz środkowa wieża bramna zamku górnego.
Źródło: commons.wikimedia.org

(ok. 1370 - ok. 1400) - prokuratorski zamek krzyżacki, jego głównym zadaniem była obrona południowej granicy Państwa Zakonnego.

Historia i lokalizacja

W latach siedemdziesiątych XIV wieku na terenie dzisiejszej Nidzicy Krzyżacy wznieśli drewniano-ziemną strażnicę, którą niewiele później zastąpiono murowaną zamkową twierdzą. Powodem wzmacniania fortyfikacji były narastające najazdy zbrojne Litwinów. Powstającej nieopodal osadzie nadano nazwę Neidenburg (Zamek nad Nidą). Pierwotnie przebywał tu komornik, a ok. 1341 r. miał tu siedzibę prokurator, który podlegał ostródzkiemu komturowi. W 1381 r. wielki mistrz Winrych von Kniprode nadał Nidzicy przywilej lokacyjny.

Podczas wojny polsko-krzyżackiej, dwa dni po wygranej bitwie pod Grunwaldem, wojska polskie zajęły zamek bez walki. Zarządzać nim zaczął polski książę Janusz Mazowiecki. We wrześniu 1410 r. twierdza wróciła do rąk Zakonu a cztery lata, w sierpniu 1914 r. (okres wojny głodowej) ponownie wróciła do Polaków, lecz król Władysław Jagiełło zajął zamek na krótko. Krzyżacy zamek odbili, z pomocą przyszedł im ostródzki komtur Jan von Bichau, który przybył ze skuteczna odsieczą.

Na początku wojny trzynastoletniej, w 1454 r. Polacy zajęli nidzicki zamek utrzymując go przez cały okres działań wojennych, aż do II pokoju toruńskiego w 1466 r. Na mocy jego postanowień Nidzica znalazła się w obrębie Prus Zakonnych. Załoga polska zmuszona była oddać zamek Krzyżakom. Kolejną próbę odbicia zamku nidzickiego wojska polskie podjęły podczas wojny w latach 1519-1521. Jednak krzyżacka załoga zamku atak ten odparła. Ostatecznie Krzyżacy tę ostatnią wojnę z Polakami przegrali. Zakończyła się ona Hołdem Pruskim w 1525 r. W miejsce Prus Zakonnych utworzono nowe świeckie państwo wasalne wobec Polski - Prusy Książęce.

W XVI zamek stał się siedziba starostwa a pierwszym starostą został szlachcic Piotr Kobierzycki. Zamek w tym czasie był dobrze utrzymywany. Ten dobry okres dla zamku został jednak przerwany w XVII wieku wojnami szwedzkimi i najazdami tatarskimi. Nidzicka warownia była bliska upadkowi. Jej zły stan pogorszył jeszcze wielki pożar miasta w 1784, który swym zasięgiem objął również całe przedzamcze.

Największe jednak szkody wyrządziły zamkowi wojny napoleońskie (1806-1812). Na zamku powołano lazaret dla żołnierzy francuskich. Powiększyło to stan dewastacji zabudowań. Od całkowitego zniszczenia i groźby rozbiórki uratował zamek radca prawny z Nidzicy - Ferdynand Tymoteusz Gregorovius. Wystąpił on do prezydenta Prus - Theodora von Schön o restaurowanie zamku. Dzięki jego poparciu w latach 1828- 1830 przeprowadzono intensywne prace remontowe. Dostały tu siedzibę sąd i więzienie.

W czasie I wojny światowej Nidzica uległa poważnym zniszczeniom. Zawierucha wojenna szczęśliwie ominęła jednak sam zamek. W latach trzydziestych powołano tu regionalne muzeum. Mniej szczęśliwa dla zamkowych zabudowań okazała się końcówka II wojny światowej. Na skutek radzieckiego ostrzału artyleryjskiego został on poważnie uszkodzony i stracił część murów. Odbudowę zamku przeprowadzono dopiero w latach 1959 - 1965. Obecnie na Zamku w Nidzicy siedzibę swą mają: Nidzicki Ośrodek Kultury ( z Galerią „Pod Belką”), Muzeum Ziemi Nidzickiej, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Nidzicy, Bractwo Rycerskie oraz restauracja i hotel.

Opis i wyposażenie

Zamek w Nidzicy został zbudowany z cegieł wzmocnionych kamienną podmurówką, na planie prostokąta o wymiarach 43,3 m x 61,5 m. Jako lokalizację wybrano lewy brzeg Nidy na wschód od osady. Otoczony przez rzekę, moczary i bagna stał się fortecą trudną do zdobycia. Wjazd do zamku prowadzi przez przedzamcze z bramą i basteją. Na miejscu nieistniejącego obecnie drugiego przedzamcza stoi obecnie dąb. Przy zamku istniała kiedyś sucha fosa i zwodzony most. Z obu stron bramy stoją dwie potężne pięciokondygnacyjne czworokątne wieże. Wszystkie skrzydła zamkowe miały ganki obronne.

Umieszczone naprzeciw wejścia skrzydło zachodnie stanowiło główną budowlę. Piwnice służyły za magazyny, a przyziemia pełniły funkcje gospodarcze. Tu mieściła sie zamkowa kuchnia. Pierwsze piętro było miejscem reprezentacyjnym. Znajdowała się na nim kaplica, komnata prokuratora i refektarz (zachowały się w nim średniowieczne freski). W pomieszczeniach stosowano sklepienia gwiaździste o bogatych polichromiach przedstawiających sceny religijne. Najwyższa kondygnacja stanowiła powierzchnię magazynową.

Dom wielki posiadał dach dwuspadowy zwieńczony ozdobnymi sterczynami. Boczne skrzydła południowe i północne były węższe i niższe. Pełniły funkcje mieszkalno-gospodarcze. W skrzydle północnym mieszczącym browar i pomieszczenia kuchenne zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe. Po zewnętrznej stronie muru tego skrzydła zbudowano wykusze pełniące funkcje sanitarne.

Najbardziej charakterystycznym elementem zamku jest skrzydło wschodnie, od którego prowadził wjazd na zamek. Po obu stronach bramy wjazdowej znajdują się bowiem dwie potężne wieże - rozwiązanie nietypowe, które podkreśla wagę jaką Krzyżacy przywiązywali do obserwacji okolicznego przygranicznego terenu. W przypadku oblężenia wieże obsadzali rycerze. Istniały w nich także miejsca mieszkalne i więzienie założone w piwnicach.

Na wschód od zamku wysokiego znajduje się przedzamcze. Było ono wielokrotnie przekształcane na przestrzeni wieków. Nie zachowały się ślady po jego początkowym rozplanowaniu i wyglądzie zewnętrznym. Obecnie są tu dwa budynki z cylindryczną basztą, bramą wjazdową otoczone murem kurtynowym - to efekt przebudowy z XVI wieku. Wcześniej na przedzamczu funkcjonowała również stajnia. Na początku XIX wieku rozebrano umiejscowiony skośnie budynek gospodarczy pamiętający prawdopodobnie średniowiecze i początek istnienia samego zespołu zamkowego.

Zobacz też

• Kościół ewangelicko-augsburski pw. św. Krzyża w Nidzicy
• Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Nidzicy
• Zamek w Barcianach
• Zamek w Bezławkach
• Zamek w Braniewie
• Zamek w Działdowie
• Zamek w Elblągu
• Zamek w Giżycku
• Zamek w Kętrzynie
• Zamek w Malborku
• Zamek w Morągu
• Zamek w Olsztynku
• Zamek w Ostródzie
• Zamek w Rynie
• Zamek w Szczytnie
• Zamek w Węgorzewie

Bibliografia

1.I. T. Kaczyńscy, Zamki w Polsce północnej i środkowej, Warszawa 1999.
2.B. Guerquin, Zamki w Polsce, Arkady 1984.
3.M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, wydanie I, Olsztyn 2006.
4.http://zamki.res.pl/nidzica.htm