Pałac w Sztynorcie
Zabytek architektury wzniesiony pod koniec XVII wieku.
Spis treści
Lokalizacja
Zespół pałacowo-parkowy wraz z kompleksem gospodarczym, położony jest na obrzeżach wsi Sztynort (niem. Groβ Steinort), na półwyspie o tej samej nazwie, otoczonym wodami jeziora. Wieś położona jest w powiecie giżyckim, w gminie Węgorzewo.
Historia
Od 1420 do 1945 roku znajdowała się tu główna siedziba rodu von Lehndorff. Rodzina ta otrzymała dobra sztynorckie w lenno od zakonu krzyżackiego. Z czasem stały się one jej własnością. Rezydencja powstawała etapami od XVI do XIX wieku. Pierwsza budowla mieszkalna była usytuowana na nieistniejącym obecnie półwyspie Dargin. Prace nad jej wzniesieniem podjął Fabian von Lehndorff (1468-1545). Zniszczenia niedokończonej rezydencji dokonał podnoszący się poziom wód związany z budową tamy w pobliżu Węgorzewa, która miała chronić zamek i polepszyć pracę zamkowych młynów. Podniesienie poziomu jeziora Mamry spowodowało przebicie półwyspu, na którym leży obecnie Sztynort i powstanie cieśniny wodnej nazywanej jeziorem Kirsajty. Ruiny tej pierwotnej rezydencji znalazły się pod wodą w odległości ponad 620 metrów od obecnego brzegu półwyspu. Miejsce to na współczesnych mapach oznaczone jest na akwenie jeziora Dargin jako „Głazy Sztynorckie”. Nowa rezydencja powstała w latach 1554-1572 w miejscu obecnie istniejącego pałacu, ale po latach popadła w ruinę, a ostateczny jej kres przyniósł w roku 1656 najazd Tatarów. W 1689 roku ze względu na zły stan techniczny rozebrano stary pałac, a na jego fundamentach zaczęła powstawać kolejna rezydencja. Właścicielem Sztynortu był wówczas Ahasverus von Lehndorff podniesiony do rangi hrabiego Rzeszy w 1687 roku. Główną inicjatorką rozbudowy pałacu w latach 1689-1697 była jego trzecia żona, Maria Eleonora von Lehndorff. Pozostałością poprzedniego pałacu w obecnej rezydencji są dolne partie głównego korpusu budowli (plan zbliżony do kwadratu, podział wnętrz na trzy trakty, piwnice sklepione krzyżowo i kolebkowo). W tym samym czasie wzniesiono otaczające pałac dwa ciągi budynków gospodarczych z bramą przejazdową, tworzące wewnętrzny dziedziniec, z otwarciem widokowym na Jezioro Sztynorckie. Z chwilą budowy nowej rezydencji zaczął powstawać też barokowy ogród. W XIX wieku miała miejsce kolejna przebudowa zespołu i przede wszystkim rozbudowa pałacu. Rozebrano wówczas zabudowania gospodarcze znajdujące się po obu jego stronach i w 1829 roku dobudowano do niego dwa skrzydła, z których zachodnie zakończone zostało basztą. Zmieniono szczyt ryzalitu fasady, przekształcając go w stylu neogotyckim, a w latach 1860-1880 od strony ogrodu do głównej bryły pałacu dobudowano alkierzowe wieże w narożnikach. W parku, po stronie wschodniej powstała neoklasycystyczną herbaciarnia (około 1816 roku, według projektu C. Landghansa), od zachodu – neogotycka kaplica (około 1830 roku), a po drugiej stronie jeziora, na cyplu – mauzoleum rodziny von Lehndorff (neogotycka budowla, według projektu Carla Gottharda Langhansa z 1830 roku). Ostatnim właścicielem majątku przed końcem drugiej wojny światowej był Heinrich von Lehndorff. W latach 1945-1947 znajdowała się tu kwatera wojsk radzieckich i punkt zborny zwożonego z bliższych i dalszych okolic mienia, przeznaczonego do wywiezienia na wschód. W 1949 roku na terenie majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, natomiast pałac zaadaptowano na biura, mieszkania i pomieszczenia gospodarcze. Po opuszczeniu budynku przez PGR w 1983 roku jego użytkownicy zmieniali się kilkakrotnie. Od 1997 do 2009 roku cały majątek był własnością firmy Tiga Yacht & Marina prowadzącej tam port żeglarski. Aktualnie trwają próby ratowania obiektu przez Polsko-Niemiecką Fundację Ochrony Zabytków Kultury, która przejęła budynek późną jesienią 2009 roku.
Opis
Założenie
Główne założenie pałacowo-ogrodowe o powierzchni około 16 hektarów powstało w okresie baroku. Tradycyjny układ tworzyły: aleja dojazdowa, dziedziniec, pałac, salon ogrodowy oraz pozostała część ogrodu. W układzie tym wyróżniono sześć zasadniczych części. Najważniejszą stanowił zespół pałacowy z dziedzińcami przedzielonymi ogrodzeniem, z budynkiem bramnym z prawej strony i z dwoma kolejnymi budynkami po lewej. Druga część to zespół folwarczny z dwoma mniejszymi dziedzińcami utworzony przez zabudowania gospodarcze, znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie poprzedniego układu i usytuowany symetrycznie względem niego. Trzecią część stanowiły dwa tarasy za pałacem, czyli teren salonu ogrodowego wraz z ograniczającymi go szpalerami grabów i dębów. Czwartą część wypełniał ogród kwaterowy (ozdobny i użytkowy) wraz z otaczającymi je formowanymi szpalerami. Piątą stanowił teren ogrodu z trzema prostymi alejami, wiodącymi od kompleksu architektonicznego w kierunku kanału wodnego. Szósta, ostatnia część to prosty kanał wodny na osi założenia (700 m długości), wiodący od granic parku poprzez tereny leśne aż do jeziora Kirsajty. Charakterystyczne dla całego założenia było przesunięcie osi pałacu względem głównej osi ogrodu.
Pałac
Jest to budowla dwukondygnacyjna, murowana z cegły, otynkowana. Główny korpus, wzniesiony na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, nakryty został wysokim dachem czterospadowym (mieszczącym trzy kondygnacje strychu). Po środku fasady frontowej znajduje się płytki ryzalit zwieńczony trzema trójkątnymi szczytami. Do budynku głównego dostawione są dwa dwukondygnacyjne, prostokątne skrzydła boczne, nakryte dachami dwuspadowymi (znacznie niższymi). Skrzydło zachodnie zakończone jest basztą, przykrytą wysokim dachem czterospadowym. Elewacja ogrodowa zaakcentowana została dwoma symetrycznymi alkierzami, przykrytymi podobnymi dachami. Elewacje pałacu są boniowane i ozdobione gzymsami w obramieniach otworów okiennych.
Wyposażenie
Pałac słynął z bogatego i cennego wyposażenia. Były tam całe kolekcje obrazów, w tym galeria portretów rodowych, flamandzkie gobeliny, zbiory miniatur, porcelany, pasteli, cenne meble, m.in. gdańskie. Po odejściu wojska radzieckiego, z początkiem 1947 roku, resztki dawnego wyposażenia w postaci kilku obrazów oraz mebli zostały zabezpieczone przez Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Znajduje się w nim m.in. portret Luizy Wilhelminy Lehndorff von Schwerin. Stojący niegdyś na polanie parkowej zegar słoneczny (trzynastotarczowy), wykonany w 1741 roku, można zobaczyć obecnie na dziedzińcu Muzeum w Morągu.
Ciekawostki
- Częstym gościem w Sztynorcie był biskup warmiński Ignacy Krasicki, zaprzyjaźniony z hrabią Ernstem Ahasvarusem von Lehndorffem. W swoich listach niejednokrotnie wyrażał on zachwyt nad wspaniałością tutejszego pałacu i otaczających go ogrodów.
- Ostatni właściciel Sztynortu, Heinrich von Lendorff brał udział w nieudanym zamachu na Hitlera w jego kwaterze pod Kętrzynem w dniu 20 lipca 1944 roku. Za udział w spisku został stracony w więzieniu Plötzensee, majątek zarekwirowano, a pałac przeznaczono na kwaterę ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa. Rodzina Heinricha prawdopodobnie trafiła do obozów koncentracyjnych, tak jak członkowie innych rodzin osób biorących udział w spisku.
Bibliografia
- Jackiewicz-Garniec, Małgorzata: Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich : dobra utracone czy ocalone? / Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec. – Olsztyn : Studio Wydawnicze Arta Mirosław Garniec, 2001. - S. 230-236.
- Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. - Olsztyn : Remix, 1992. – S. 139-140.
- Sztynort : utracone dziedzictwo czy szansa na ocalenie? : konserwacja i zagospodarowanie pałacu w Sztynorcie / red. Iwona Liżewska. - Olsztyn : Borussia, 2009.
- Walerzak, Miłosz: Gładysze, Kamieniec, Słobity, Sztynort. Ogrody barokowe przy rezydencjach dawnych Prus / Miłosz Walerzak. – Olsztyn : Borussia, 2010. – S. 108-138.
Zobacz też
- Materiały zamieszczone na stronie internetowej www.sztynort.nafali.net [dostęp 05.03.2014 r.]
