Centrum Techniki i Rozwoju Regionu Muzeum Nowoczesności w Olsztynie
_Tartak.jpg)
Olsztyńska placówka muzealno-edukacyjno-wystawiennicza w strukturze Miejskiego Ośrodka Kultury w Olsztynie, oddana do użytku w 2014 roku.
Centrum jest czynne od soboty do czwartku, w piątek nieczynne. Wstęp do „Muzeum Nowoczesności” jest bezpłatny.
Siedziba
Muzeum mieści się w zrewitalizowanym budynku Tartaku Raphaelsohów, jednym z ostatnich reliktów pierwszej dzielnicy przemysłowej Olsztyna, w zakolu rzeki Łyny, przy obecnej ulicy Ryszarda Knosały 3b (w podwórzu), nieopodal Parku Centralnego.
Historia
W XIX wieku, na przylegającym do Starego Miasta terenie między dzisiejszymi ulicami Niepodległości, Kościuszki i Knosały, w rejonie zakola rzeki Łyny, zaczęła powstawać pierwsza dzielnica przemysłowa Olsztyna. Działały tu niegdyś m.in.: dwa browary, cztery tartaki, fabryka maszyn z odlewnią żelaza, gazownia miejska oraz fabryka chemiczna. Czynnikiem pobudzającym rozwój przemysłu drzewnego było sąsiedztwo spławnej Łyny, którą drewno dostarczane było do tartaków z położonych na południe od miasta lasów państwowych i komunalnych. Przemysł drzewny reprezentowały tartaki z napędem parowym, założone nad Łyną przez Fryderyka Wilhelma Hermenau (1865), Emila Frankensteina i Rudolfa Raphaelsohna (1878), Józefa Orłowskiego (1884) oraz Louisa Raphaelsohna (1884). Jeszcze w latach 80. XIX wieku firmy założone przez Rudolfa i Louisa Raphaelsohnów połączyły się, tworząc spółkę „Gebrüder Raphaelsohn” (Bracia Raphaelsohn). Do dziś przetrwał jedynie tartak zbudowany przez Louisa Raphaelsohna przy ul. Knosały (dawna Garten-Str.), nazywany obecnie Tartakiem Raphaelsohnów.
Zabytkowy obiekt składa się z dwukondygnacyjnego budynku fabrycznego, przylegających do niego od południa siłowni (kotłownia i maszynownia) oraz części administracyjno-mieszkalnej po stronie północno-zachodniej. Przybudówki powstały jako obiekty w całości murowane, z elewacjami z czerwonej cegły ceramicznej. Główny budynek fabryczny wzniesiony został w konstrukcji ryglowej drewnianej z wypełnieniem z czerwonej cegły ceramicznej (tzw. pruski mur). Piętro pełniło tu pierwotnie funkcję hali traków, na parterze znajdował się system transmisji napędu oraz usuwania i odzysku trocin. Wyposażenie stanowiły dwa pionowe traki ramowe, napędzane przez maszynę parową.
Rodzina właścicieli tartaku przywędrowała do Olsztyna pod koniec XVIII wieku, trudniąc się początkowo handlem. Michael Hirsch Raphaelsohn założył fabrykę waty (1858), a następnie cegielnię położoną w dzielnicy Zatorze (1874). Jego synowie, Rudolf i Louis, zajęli się przemysłem drzewnym, budując dwa tartaki nad Łyną. Na przełomie XIX i XX wieku Raphaelsohnowie zaliczani byli już do kręgów bogatego mieszczaństwa, wchodzili w skład rady miejskiej Olsztyna, zasiadali również we władzach miejscowej Gminy Żydowskiej. Po pierwszej wojnie światowej firma „Gebr. Raphaelsohn” prowadzona była synów założycieli, bratanków Hermanna i Hugona.
Pod koniec lat 20. XX wieku spółka Raphaelsohnów rozpadła się. W 1929 roku tartak, wraz z parcelą przy ówczesnej Garten-Str. 3-6, sprzedany został przez rodzinę miastu, przechodząc na własność miejskiej spółki gospodarki komunalnej „Städtische Betriebswerke Allenstein GmbH“, zarządzającej gazownią, wodociągami i kanalizacją, elektrownią i tramwajami. Urządzenia i maszyny zostały zdemontowane, a wnętrze obiektu przebudowano. Likwidacji uległ wtedy m.in. komin fabryczny. Zewnętrzny wygląd, nadany budowli jeszcze w XIX wieku, nie uległ przy tym poważnym zmianom. W jej sąsiedztwie, jeszcze przed 1945 rokiem, wzniesiona została hala trolejbusowa. W 1945 r. teren dawnego tartaku przejął Skarb Państwa, obiektem administrowały kolejne spółki miejskie związane z gospodarką komunalną – mieściły się tu magazyny, warsztaty, zaplecze socjalne dla pracowników oraz mieszkania komunalne. Ostatni administrator (PGM) użytkował budynek do 1987 roku. Potem obiekt stał się pustostanem, zamieniając się w coraz większą ruinę.
W 2007 roku, z inicjatywy Stowarzyszenia Na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba”, tartak wpisany został do rejestru zabytków. Dzięki staraniom społeczników, organizacji pozarządowych i władz miasta wypracowano projekt odbudowy z przeznaczeniem na siedzibę muzeum (2009). Projekt ten uzyskał dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007-2013. W 2010 roku gospodarzem obiektu stał się Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie, którego zadaniem była rewitalizacja dawnego tartaku oraz utworzenie w nim placówki muzealno-edukacyjno-wystawienniczej pod nazwą Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności”. Prace rewitalizacyjne obiektu rozpoczęto w połowie 2012 roku. Uwzględniały one odtworzenie pierwotnego wyglądu zewnętrznego, w tym rozebranego w przeszłości komina oraz dawnego podziału wnętrz. Z terenu nieistniejącej już cegielni w Rozogach koło Szczytna przeniesiono zabytkowy 23-metrowy komin, który odbudowany został przy tartaku, w miejscu dawnego komina. Dzięki temu obiekt odzyskał dawny, fabryczny wygląd, który przypomina o zapomnianej już, przemysłowej historii zakola Łyny i okresie kształtowania się nowoczesnego Olsztyna na przełomie XIX i XX wieku. Otwarcie Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności” nastąpiło w październiku 2014 roku.
Zbiory
Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności” prezentuje zdobycze cywilizacyjne Warmii i Mazur w XIX wieku i pierwszej połowie XX wieku w następujących działach:
- maszyny
- produkcja
- budownictwo
- inżynieria miejska
- rozwój miasta
Można zapoznać się tutaj m.in. z rozwojem komunikacji, sposobami podróżowania, transportu, rozrywki i życiem codziennym dawnych mieszkańców regionu.
Wśród eksponatów warto wymienić:
- najstarszą zachowaną kabinę olsztyńskiej windy z budynku Książnicy Polskiej w Olsztynie
- fonograf Edisona
- gramofon z początku XX wieku
- pierwsze maszyny do pisania
- telefon na korbkę (1904)
- żetony tramwajowe (m.in. żeton dla urzędników olsztyńskiego magistratu)
- żeton gazowy
- koszulki żarowe
- dawne liczniki gazu
- taran wodny wydobyty niedaleko Sępopola
- drewniane rury wodociągowe
- księgę adresową przemysłu i handlu na rok 1916
- regionalne butelki browarne
Kolekcję uzupełniają filmy, animacje i prezentacje multimedialne oraz liczne modele. Wśród nich m.in.:
- model pierwszego olsztyńskiego tramwaju (1907)
- model stacji ejektorowej IV olsztyńskiego systemu kanalizacji pneumatycznej Shone’a (1912)
- model gazowni pionowo-komorowej w Kętrzynie (1925)
Unikalna jest także prezentowana w „Muzeum Nowoczesności” ikonografia:
- fotografie lotnicze Olsztyna sprzed stu lat
- kolekcja portretów olsztynian
- fotografie wnętrz dawnych lokali i prywatnych mieszkań w technice 3D
- projekt rozbudowy Olsztyna autorstwa prof. Theodora Goeckego (1907)
- plany przedłużenia Kanału Elbląskiego do Olsztyna (1925)
W niewielkim stylowym atelier można zrobić sobie pamiątkowe zdjęcie, posłuchać głosu Józefa Piłsudskiego oraz odtworzonych sygnałów trąbek pocztowych. Merytoryczną stronę ekspozycji opracowali: Rafał Bętkowski, Janusz Cygański i Joanna Mariuk. W Tartaku Raphaelsohnów MOK organizowane są ponadto wystawy czasowe, imprezy kulturalne i rozmaite działania edukacyjno-animacyjne, w tym otwarte spotkania poświęcone regionowi. Przy muzeum działa Stowarzyszenie Przyjaciół Muzeum Nowoczesności „Tartak”.
Galeria zdjęć
Tartak Raphaelsohnów w 2010 roku, przed rewitalizacją
Fot. Paweł Kicowski
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Zachowany mur i kanał pasa napędowego maszynowni
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Zachowana pozostałość po instalacji dostarczającej wodę do urządzeń maszynowni
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Model pierwszego olsztyńskiego tramwaju z 1907 roku w zbiorach muzeum
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Model gazowni kętrzyńskiej z 1925 roku w zbiorach muzeum
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Bibliografia
- Bętkowski, Rafał, Tartak Raphaelsohnów, „Debata” 2008, nr 11.
- Informacje zamieszczone przez Andrzeja Cieślaka.
- Informacje zamieszczone przez MOK Olsztyn.
Zobacz też
- Strona internetowa Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności” w Olsztynie: www.tartak.mok.olsztyn.pl
- Strona internetowa Miejskiego Ośrodka Kultury w Olsztynie: www.mok.olsztyn.pl
