Centrum Techniki i Rozwoju Regionu Muzeum Nowoczesności w Olsztynie
Olsztyńska placówka muzealno-edukacyjno-wystawiennicza w strukturach Miejskiego Ośrodka Kultury oddana do użytku w 2014 roku. Czynna od poniedziałku do czwartku w godz: 11:00 - 17:00 oraz w sobotę i niedzielę w godz. 11:00 - 16:00. Wstęp wolny.
Spis treści
Siedziba
Muzeum mieści się w zrewitalizowanym Tartaku Rudolfa i Louisa Raphaelsohów, jedynym zacho-wanym relikcie pierwszej dzielnicy przemysłowej Olsztyna, w zakolu rzeki Łyny przy obecnej ulicy Ryszarda Knosały 3B ( w podwórzu), z dostępem do Parku Centralnego.
Historia
100 lat temu w południowo- wschodniej części Olsztyna, na wykorzystywanych wcześniej terenach rolniczych, między dzisiejszymi ulicami Niepodległości (przed II wojną światową; Strasse der SA)- Kościuszki (Roonstrasse)- Knosały (Gartenstrasse) działało pięć tartaków, m. in. tartak i młyn parowy F. W. Hermenaua (1865), Józefa Orłowskiego pod firmą „Orlowski & Co.” (1881), a po nim Raphaelsohn i Frankenstein (1878). W 1884 roku swoje tartaki wznieśli tutaj bracia Rudolf i Louis Raphaelsohn. Działały tu także dwa browary: klasztorny „Kloster-Brauerei” Augusta Blockhagena (1852) i Rhode-Streit (1872), fabryka maszyn z odlewnią żeliwa Wolframa (1869), prowadzona pod firmami "A. Franke", a następnie „Beyer & Thiel” oraz fabryka octu i musztardy, fabryka mydła i sody od 1886 roku, a od 1889 roku gazownia miejska. Wybór zakola rzeki Łyny na tak liczne obiekty przemysłowe nie był przypadkowy. Jednym z głównych powodów było wykorzystywanie rzeki jako naturalnej i taniej drogi transportu.
"Rewolucja przemysłowa", a w jej wyniku proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych zapoczątkowany w XVIII wieku w Anglii i Szkocji, związany z przejściem od ekonomii opartej na rolnictwie i produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej do opierającej się na mechanicznej produkcji fabrycznej na dużą, przemysłową skalę gwałtownie zwiększyła zapotrzebowanie na drewno dla podkładów pod tory kolejowe i słupy telegraficzne oraz na potrzeby budownictwa komunalnego. Pojawiającą się koniunkturę dostrzegli także młodzi Raphaelsohnowie, którzy wywodzili się z szanowanej, bogatej i doświadczonej w prowadzeniu interesów żydowskiej rodziny, zajmującej się w przeszłości handlem, produkcją waty z owczej wełny, cegieł.
Tartak Raphaelsohnów pierwotnie składał się z dwukondygnacyjnego budynku fabrycznego wzniesionego w konstrukcji ryglowej z wypełnieniem z czerwonej cegły ceramicznej, natomiast od strony południowej przylegała do niego murowana w całości z cegły kotłownia z kominem i maszynownia. Górna część głównego obiektu fabrycznego pełniła funkcję hali dla dwóch pionowych traków ramowych napędzanych przez maszynę parową, piętro dolne zawierało system usuwania trocin i transmisji napędu.
Pozyskiwane z warmińskich lasów wyrośnięte dłużyce sosnowe do wszystkich tutejszych tartaków, także Raphaelsohnów spławiano w formie flisackich tratw kapryśną dotąd, ale regulowaną już po raz pierwszy w 1805, później w 1825 i 1836 roku na koszt królewski rzeką Łyną do specjalnych basenów obok hal produkcyjnych. Stąd na górną kondygnację za pośrednictwem pochylni i wciągarek linowych zasilanych silnikami przemieszczano je do oświetlanych już wtedy elektrycznością hal tartacznych i przecierano odpowiednio na deski i bale. Gotowe wyroby składowano i suszono pod wiatami na przyfabrycznych placach. Łyna służyła także jako arteria transportowa dla wyrobów gotowych z olsztyńskich tartaków do portów w Piławie i Królewcu.
Rewitalizacja obiektu uwzględniła także odtworzenie rozebranego w przeszłości ze względów bezpieczeństwa komina tartacznego. Z dawnej cegielni w Rozogach koło Szczytna przeniesiono podobną do tutejszego pierwotnego komina wiekową i mierzącą 23 metry konstrukcję, którą z pietyzmem dostawiono do obiektu, przywracając mu w pełni niemal pierwotny wygląd.
W latach 1929- 1933 na całym świecie ( poza Związkiem Radzieckim) ujawnił się wielki kryzys gospodarczy. Wiele firm nie przetrzymało go. Przestały istnieć wówczas m.in. oba działające tutaj browary oraz zakłady metalurgiczne „Beyer & Thiel”. Pożary unicestwiły fabrykę Józefa Orłowskiego.
Po zakończeniu w 1929 roku działalności tartacznej rodzina Raphaelsohnów za 200 tys. reichsmarek sprzedała swoje parcele miejskiej spółce gospodarki komunalnej: „Städtische Betriebswerke Allenstein GmbH“, w której gestii znajdowały się już: gazownia, wodociągi, kanalizacja, elektrownia i od 1907 roku tramwaje. Przez zakup parceli od Raphaelsohnów miasto rozwiązało problem braku miejsca na rozwój miejskiej infrastruktury usługowej. M. in. hala fabryczna tartaku, została zamieniona na magazyny, warsztaty, pomieszczenia socjalne, a w roku 1939 w jej sąsiedztwie wzniesiono zajezdnię dla trolejbusów.
Ostatecznie więc ok. 1930 roku spółka rodzinna „Gebr. Raphaelsohn” przestała istnieć, a w latach 40-tych jej członkowie zostali wymordowani przez hitlerowców w obozach koncentracyjnych, m. in. w Auschwitz. Jednym z nielicznych Raphaelsohnów, którym udało się ujść od zagłady, był syn Hugona, Ludwig (Lou). W sierpniu 1939 r. wyjechał z Berlina do Anglii, potem zaciągnął się do armii USA. Służył m. in. we Włoszech, po wojnie osiadł w Ameryce.
Po 1945 roku właścicielami obiektów były Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne oraz Miej-skie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej. Po 1987 roku jedyny pozostały po dzielnicy przemysłowej obiekt ulegał postępującej dewastacji i został wyłączony z użytkowania.
Gdyby nie starania grupy osób i organizacji pozarządowych, które doprowadziły w 2007 roku do wpisania Tartaku Raphaelsohnów do rejestru zabytków, obiekt ten byłby utracony na zawsze.
Od 2010 roku znajduje się on w strukturach MOK w Olsztynie, a oficjalne otwarcie Muzeum nastąpiło w październiku 2014 roku. Projekt został dofinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007-2013.
Zbiory
Muzeum Nowoczesności nazwane tak dla uznania dla zdobyczy technicznych i cywilizacyjnych regionu Warmii i Mazur w XIX w. i pierwszej połowie XX wieku prezentuje m. in.: postacie lokalnych laureatów Nagrody Nobla, materiały i budownictwo przeszłości, podróże, transport, komunikację, rozrywki i życie codzienne dawnych mieszkańców regionu. Wśród eksponatów w Muzeum eksponuje się m. in.: kabinę najstarszej olsztyńskiej windy z Książnicy Polskiej w Olsztynie, patefony, maszyny do pisania, telefony na korbkę, żeton tramwajowy urzędników- kontrolerów olsztyńskiego magistratu, liczniki gazu, taran wodny wydobyty niedaleko Sępopola, drewniane rury kanalizacyjne, księgę adresową przemysłu i handlu na rok 1916. W niższej kondygnacji zachowano i uwidoczniono kanał mieszczący niegdyś dolną część koła zamachowego tartaku. Zaznaczono również symbolicznie miejsca pierwotnych ścian działowych obrazujące przemiany i kolejne rozbudowy. Kolekcję uzupełniają modele, w tym m. in. model pierwszego olsztyńskiego tramwaju, tzw. stacji ejektorowej (kanalizacyjnej) sir Isaaca Shonea, gazowni miejskiej, stylizowane na lata 20-te foto-atelier, w którym można zrobić swoim aparatem zdjęcie oraz animacje i prezentacje multimedialne. Unikalna jest także prezentowana w Muzeum Nowoczesności ikonografia: nigdzie niepublikowane dotąd fotografie zakola Łyny, kolekcja portretów olsztynian sprzed 100 lat, fotografie lokali i prywatnych mieszkań w technice 3D czy plany rozbudowy Kanału Elbląskiego z 1925 roku. Część eksponatów stanowią dary i depozyty, a merytoryczną stronę ekspozycji opracowali: Rafał Bętkowski, Janusz Cygański i Joanna Mariuk. W tartaku Raphaelsohnów MOK organizowane są ponadto imprezy kulturalne i rozmaite działania edukacyjno- animacyjne, w tym otwarte spotkania poświęcone regionowi. Przy Muzeum działa Stowarzyszenie Przyjaciół Muzeum Nowoczesności „Tartak”.
Galeria zdjęć
Tartak - siedziba Muzeum przed rewitalizacją, 2010 r.
Fot. Paweł Kicowski. Zdjęcie nadesłał Andrzej Cieślak
Zachowana pozostałość po instalacji dostarczającej wodę do urządzeń maszynowni.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Model gazowni kętrzyńskiej z 1925 r. w zbiorach Muzeum.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Zachowany mur i kanał pasa napędowego maszynowni.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Model reszelskiego spichlerza z końca XIX w. w zbiorach Muzeum.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Model pierwszego olsztyńskiego tramwaju z 1907 r. w zbiorach Muzeum.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka
Bibliografia
- Rafał Bętkowski, Tartak Raphaelsohnów, Debata, nr. 11/2008
- Informacje nadesłane przez Andrzeja Cieślaka
