Wieża Ciśnień w Olsztynie

Wieża ciśnień w Olsztynie (obecnie Obserwatorium Astronomiczne).
Źródło:Archiwum Andrzeja Cieślaka

Drewniana rura z okresu średniowiecza - eksponat Muzeum Nowoczesności w Olsztynie.
Źródło:Archiwum Andrzeja Cieślaka

Schemat działania Wieży.
Źródło i opracowanie:Andrzej Cieślak

Wieża wodna w Olsztynie przy obecnej ulicy Żołnierskiej 13. Jej użytkowanie rozpoczęto 1 lipca 1899 roku i kontynuowano do połowy lat 70. tych XX w. Obecnie funkcjonuje jako Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie.

Charakterystyka wieży ciśnień

Już w średniowieczu istniała potrzeba podnoszenia wody na wyższy poziom, by dostarczać ją do niżej położonych punktów odbioru. W tym celu już w XIV- XV wieku zaczęto budować tzw. rurmusy czerpakowe wodne lub wiatrowe, np. zabytkowa, renesansowa wieża wodociągowa położona we Fromborku przy ulicy Elbląskiej została zbudowana z cegły, na przełomie XIV-XVI wieku. W latach 1571- 1572 zainstalowano w niej rurmus konstrukcji Walentego Hendella, za pomocą którego, drewnianymi rurami, dostarczano wodę na Wzgórze Katedralne. Była to wówczas jedyna taka instalacja w Polsce działająca do 1778 roku i druga (Augsburg) w Europie. Fromborski rurmus podnosił wodę na wysokość 22- 25 m dzięki czerpakom zawieszonym na dwóch równoległych wałach, z których niższy napędzany był kołem zanurzonym w płynącej wodzie.

Wieża ciśnień, to wieża wodna, na której szczycie umieszczony jest metalowy, betonowy, a nawet szczelny drewniany (beczka) lub plastykowy zbiornik o określonej pojemności, do którego za pomocą pomp wtłaczana jest woda pozyskiwana z niżej położonych rzek, studni głębinowych lub innych zbiorników wodnych. Jest to zawsze obiekt budowany na wzniesieniach. Zadaniem wieży wodnej jest nadanie odpowiedniego ciśnienia grawitacyjnego wodzie zgromadzonej w zbiorniku na szczycie, rozprowadzanej systemem rur, drenów lub kanałów do położonych poniżej odbiorników (krany, wanny).

Największą siecią sprawnych technicznie wież ciśnień do lat 80. dysponowały koleje żelazne, do zasilania parowozów na trasach ich przejazdu.

Wieże ciśnień mogły pełnić kilka funkcji, m.in.: 1. Doprowadzanie wody do mieszkań, obiektów użyteczności publicznej, fabryk. 2. Magazyn gromadzenia wody na wypadek jej braku lub (później) braku energii elektrycznej zasilającej pompy tłoczące. 3. Magazyn wody dla potrzeb ratownictwa, transportu i higieny komunalnej.

Obecnie większość powyższych funkcji spełniają niemal całkowicie hydrofornie i falownikowe układy regulacji obrotów pomp. Zachowane wieże ciśnień były niewykorzystywane i pozostawione bez opieki często niszczały. Obecnie coraz częściej jednak, z dobrym skutkiem udaje się powiązać przeszłość z przyszłością i takie zabytki techniki udaje się adoptować z pożytkiem dla innych celów, np. jako placówki edukacyjne, punkty widokowe, restauracje lub hotele.

Historia sieci wodociągowej Olsztyna

W Olsztynie sieć wodociągowa została uruchomiona w pierwszej połowie XVI wieku. Według tradycji miała powstać z inicjatywy samego Mikołaja Kopernika. Z osobą Kopernika łączono również budowę wodociągów we Fromborku. Nie istnieją jednak na ten temat żadne pisemne dowody potwierdzające. Zapotrzebowanie na wodę spożywczą zaspakajano do XVI wieku poborem wody z dwóch studni miejskich, a dla celów komunalnych z rzeki Łyny. Tworzono też w tym czasie prymitywną sieć wodociągową wykorzystując drewniane rury i przepusty.

Projekt budowy kanalizacji i wodociągów miejskich w Olsztynie powstał już w 1893 roku przy istotnej inicjatywie burmistrza miasta Oskara Beliana. Głównym powodem przyjęcia projektu do realizacji były szerzące się choroby zakaźne oraz troska o higienę miasta. Dopiero jednak w dniu 2 marca 1897 roku rozpoczęto prace budowlane przy stacji pomp nazywanej obecnie ujęciem „Zachód” przy ul. Żeglarskiej nad brzegiem Jeziora Krzywego (Ukiel).

Po II wojnie światowej wodociągi miejskie przejęte od radzieckiego komendanta wojskowego przez grupę operacyjną Ministerstwa Przemysłu i przekazane 8 sierpnia 1945 roku Dyrekcji Przedsiębiorstw Miejskich w Olsztynie jako pierwsze zasilały z dwóch ujęć (ww nad j. Ukiel oraz z lasu na osiedlu Zatorze): Szpital Mariacki, kino Polonia i Remizę Straży Pożarnej.

Budowa wieży ciśnień

W październiku 1898 r. zaczęto wznosić wieżę ciśnień przy obecnej ul. Żołnierskiej (na tzw. Wzgórzu św. Andrzeja- najwyższym wówczas punkcie miasta: 143 metry nad poziomem morza), a 1 lipca 1899 r. nastąpiło zakończenie prac i oddanie do użytku wodociągów, 1 października woda dotarła do pierwszych odbiorców. Wieżę wyposażono w kryty stalowy zbiornik z platformą techniczną, mieszczący ok. 500 metrów sześciennych wody, wsparty na pionowej zintegrowanej ze zbiornikiem "tulei opadowej", do którego obsługa techniczna i sanitarna docierała drewnianymi schodami o 138 stopniach owiniętymi wokół niej. Wysoka na 23 metry ( od gruntu do tarasu widokowego) wieża ma średnicę ok. 8 metrów w przyziemiu, a na szczycie kształt korony przypominającej XIV- XVI wieczne machikuły ( ganki obronne) zamków. Jej mury mają ponad 1 m 50 cm grubości, i od II piętra do szczytu ok. 0, 90 cm. Różnica ta podyktowana była większym naporem ciężaru zgromadzonej w zbiorniku wody na przyziemie.

Po pewnym czasie od wybudowania wieży nastąpiła synchronizacja dwóch zrealizowanych w Olsztynie systemów wodnych: wodociągów i kanalizacji, już bowiem 29 lipca 1899 roku powstał System kanalizacji w Olsztynie według projektu Sir Isaaca Shonea. W stacji pomp „Zachód” w latach 1927-1935 przeprowadzono modernizację poprzez wymianę silników parowych na elektryczne. Obecnie Stacja Uzdatniania Wody mimo, że znajduje się 20 metrów od największego w Olsztynie jeziora, to woda ( obecnie oligoceńska) czerpana jest z ośmiu studni głębinowych znajdujących się nawet na głębokości 293 metrów.

Wieża ciśnień jako obserwatorium astronomiczne

Wnętrza olsztyńskiej wieży ciśnień nie zachowano, zbiornik pocięto i fragmentami usuwano przez dach. Wieża przechodziła wiele przeobrażeń, przez krótki czas była nawet podatnym na wilgoć magazynem Archiwum Państwowego. Ostatecznie, dzięki uporowi mgra Zbigniewa Gałeckiego- pracownika Planetarium Lotów Kosmicznych (tak się nazywało obecne Olsztyńskie Planetarium) w 1976 roku rozpoczęto prace nad adaptacją wieży ciśnień do obecnej funkcji: Obserwatorium Astronomicznego.

W 2009 r. Wieża Ciśnień - Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie znalazła się na liście 36 nominowanych obiektów Plebiscytu Regionalnego "Perły w Koronie" województwa warmińsko-mazurskiego.

Multimedia

Film udostępniony w ramach projektu Regionalna Kronika Filmowa

Zobacz też

• Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie
• System kanalizacji w Olsztynie według projektu Sir Isaaca Shonea
• [1] - Wieża Ciśnień w Rybniku

Bibliografia

1. Zbiorniki metalowe na ciecze i gazy, J. Ziółko, Arkady, Warszawa 1986
2. Konserwacja zabytków budownictwa murowanego, Borusiewicz W., Arkady, Warszawa 1985
3. Kolejowe stacje wodne, Jerczyński M., cz.1, str. 18- 26- "Świat kolei"- nr. 10/2002
4. Plebiscyt Regionalny Perły w Koronie 2009
5. Olsztyn 1945-1970, Cz. Browiński, Pojezierze, Olsztyn, 1974

• Informacje nadesłał Andrzej Cieślak.