Zamek w Pasłęku

Źródło: Wikimedia Commons

Panorama Pasłęka, ryc. A. Boota, z lat 1627-1628.
Źródło: M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury, Olsztyn 2006, s. 335.

Zabytek architektury wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku.

Lokalizacja

Zamek w Pasłęku (niem. Holland, od XVII wieku – Preussisch Holland) został zbudowany przez Krzyżaków na północnym skraju rozległego wzniesienia, u podnóża którego płynęła rzeka Wąska, wpadająca dalej do jeziora Drużno.

Historia

Zamek powstał na miejscu wcześniejszej krzyżackiej strażnicy drewniano-ziemnej (istniejącej od około 1267 do 1320 roku). Obiekt murowany wzniesiono w latach 1320-1339, jako siedzibę prokuratora podległego komturowi w Elblągu. Po zburzeniu zamku w Elblągu w 1454 roku został siedzibą komtura i konwentu. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej (1454-1466) ustanowiono tutaj komturstwo (w latach 1466-1501). Podczas wojen polsko-krzyżackich w XV i początkach XVI wieku zamek kilkakrotnie zdobywany był przez wojska polskie, a następnie ponownie obsadzany był załogą krzyżacką. Po sekularyzacji Prus w 1525 roku stał się własnością księcia Albrechta Hohenzollerna, który polecił zamek odbudować i rozbudować, po niszczeniach z 1541 roku i pożarze z 1543 roku. Restauracja zamku trwała do 1586 roku, a pracami kierował architekt księcia Krzysztof Römer z Królewca (być może w tym okresie podniesiono poziom dziedzińca i międzymurza o 3 m). W XVII wieku zmodernizowano system obrony zamku, dodając nowoczesne fortyfikacje bastionowe. Zamek był jednak niszczony w trakcie kolejnych wojen (szwedzkich i napoleońskich0 toczonych w XVII i XIII wieku. Na przełomie XIX i XX wieku był kilkakrotnie przebudowywany i przystosowany do nowych funkcji. Mieściły się w nim m.in. koszary wojskowe, kościół, szpital, szkoła, więzienie i magazyny W latach 30-tych XX wieku zaadaptowano go na sąd. Zamek został ponownie zniszczony pod koniec drugiej wojny światowej (zachowały się jedynie mury obwodowe). Jego odbudowę przeprowadzono w latach 1959-1961. Wyeksponowano wówczas odkryty fragment gotyckiej polichromii na elewacji najstarszego, północnego skrzydła. Obecnie w zamku mieszczą się Urząd Miasta i Gminy, biblioteka, Pasłęcki Ośrodek Kultury i kino.

Opis

Zamek został założony na skraju wzgórza. Od północy i wschodu chroniły go strome zbocza, od południa i zachodu przekopano szeroką suchą fosę. Warownia, murowana z cegły na kamiennych fundamentach, składała się z zamku głównego i przedzamcza. Zamek główny stanowiło na początku północne, trzykondygnacyjne skrzydło mieszkalne bez piwnic, wzniesione na rzucie prostokąta (o wymiarach 50,60 x 11,65 m), wraz z okrągłą, czterokondygnacyjną wieżą obronną ze strzelnicami, w narożu północno-wschodnim. Później dobudowano skrzydło wschodnie z krużgankiem. Na piętrze obydwu skrzydeł znajdowały się pomieszczenia przewidziane regułą zakonną: kaplica, kapitularz, refektarz, dormitorium braci, mieszkanie prokuratora i później komtura. Były tam także izby gościnne. Na parterze i w piwnicach (skrzydła wschodniego) ulokowana była kuchnia, piekarnia, składy żywności, browar, pomieszczenia gospodarcze. W wieży usytuowano zbrojownię i prochownię. Na trzeciej kondygnacji umieszczono spichlerze ze strzelnicami. Czworoboczny dziedziniec ze studnią zamykały mury kurtynowe od strony zachodniej i południowej. Wjazd na zamek prowadził od strony miasta przez nieduże przedzamcze i bramę w murze. Przedzamcze było usytuowane od południa między zamkiem i miastem. Posiadało własne fortyfikacje. Znajdowały się tutaj zapewne zabudowania gospodarcze (stajnie, warsztaty itd.) i mieszkalne służby. Do zamku należał również teren podmiejski, tzw. Wola Zamkowa, na której funkcjonował młyn, folwark, ogrody, cegielnia. Do 1586 roku dobudowano nowe, trzecie skrzydło (zachodnie) i drugą wieżę w narożu północno--zachodnim – okrągłą, czterokondygnacyjną. Na początku XVII wieku w trzech narożach zamku wybudowano ziemne bastiony (oprócz południowo-wschodniego). Obecny zrekonstruowany wygląd zamku przypomina stan z XVI wieku. Składa się z najstarszego skrzydła północnego oraz dwóch bocznych (otynkowanych) z okrągłymi basztami. Prostokątny dziedziniec otwarty jest od południa. Dawny układ wnętrz zachowany jest jedynie w części piwnicznej (dawne przyziemie – przed podniesieniem poziomu dziedzińca), gdzie są pomieszczenia o sklepieniach kolebkowych i krzyżowych.

Ciekawostki

• W XVI wieku sporym zagrożeniem dla pogranicza Prus Królewskich, Zakonnych i Warmii był bandy rozbójnicze. Niektóre z nich popierane były przez Zakon i podobno znajdowały schronienie na zamku w Pasłęku. Miasto zyskało wówczas miano „rozbójniczego gniazda”.
• W czasie wojen polsko-szwedzkich na zamku rezydowali królowie szwedzcy: w 1627 roku Gustaf Adolf, a w 1655 roku Karol Gustaw.
• W 1656 roku król Karol Gustaw spotkał się tutaj ze sprzymierzonymi przeciwko Polsce – księciem Bogusławem Radziwiłłem i pruskim elektorem Fryderykiem Wilhelmem. Radzili nad wspólnym uderzeniem na Rzeczpospolitą.
• Według legend, w 1945 roku w lochach, ciągnących się pod zamkiem, ukryto skrzynie z Bursztynową Komnatą. W 1998 roku prowadzono w tym celu specjalne wykopaliska. Odkryto wówczas fragment średniowiecznych murów, brukowaną ulicę w suchej fosie i przypuszczalnie fragment wieży z pierwotnego założenia zamkowego. Dotarto też do tunelu łączącego średniowieczny kościół św. Bartłomieja z zamkiem, ale skarbu nie znaleziono.
• Jednym z niewielu zachowanych dzieł sztuki, będących niegdyś na wyposażeniu zamku, jest portret Amalii zu Solms-Braunfels, znajdujący się obecnie w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Zachował się również XVII-wieczny portret Piotra Dohny, który jest jednocześnie jednym z pierwszych wizerunków malarskich zamku w Pasłęku.

Bibliografia

1. Bieszk, Janusz: Zamki państwa krzyżackiego w Polsce / Janusz Bieszk. – Warszawa : Bellona, 2010. – S. 89-91.
2. Jackiewicz-Garniec, Małgorzata: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury / Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec. - Olsztyn : Studio Arta, 2006. – S. 327-337.
3. Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. – Olsztyn : Remix 1992. – S. 119-121.
4. Śniecikowski, Wiesław: Tajemnice zamku w Pasłęku: fakty i mity / Wiesław Śniecikowski, Józef Włodarski. - Gdańsk : Marpress, 2009.
5. Torbus, Tomasz: Zamki krzyżackie = Deutschordensburgen / Tomasz Torus. – Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010. – S. 181-184.

Zobacz też

• Pasłęk: średniowieczny zamek krzyżacki, materiał zamieszczony na stronie internetowej www.zamki.res.pl [dostęp 14.03.2014 r.]