Katedra pw. św. Mikołaja w Elblągu

Źródło: www.umelblag.pl

Fot. K. Romulewicz. 2011 rok.

Miedzioryt J. F. Enderscha z 1737 roku.
Źródło: Elbląg: dzieje i architektura, aut. Szczepan Baum [et al.], Elbląg 1992, s. 12.

Źródło: www.marienburg.pl

Ołtarz przewoźników wiślanych wykonany po 1511 roku.
Źródło: D. Dettlaff, J. Dettlaff, Kościoły Diecezji Elbląskiej, Bydgoszcz [2006], s. 47.

Ołtarz Ukrzyżowania z około 1913 roku.
Źródło: D. Dettlaff, J. Dettlaff, Kościoły Diecezji Elbląskiej, Bydgoszcz [2006], s. 53.

Gotycki relikwiarz z I poł. XV wieku.
Źródło: www.marienburg.pl

Zabytek architektury sakralnej wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku.

Lokalizacja

Kościół wzniesiono w centralnym punkcie Starego Miasta w Elblągu, przy rynku, naprzeciwko ratusza miejskiego.

Historia

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z dokumentu lokacyjnego Starego Miasta Elbląga, wystawionego 10 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenhole. Wymienia się w nim proboszcza tej świątyni. Prawdopodobnie zaczęto ją wznosić już w 1240 roku. Nadano jej wówczas wezwanie św. Mikołaja, patrona kupców i żeglarzy. Pierwszy etap budowy ukończono w 1284 roku. Początkowo miała ona postać niskiej trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali z dwuprzęsłowym prezbiterium otoczonej zewnętrznymi przyporami. W kolejnych latach kościół systematycznie rozbudowywano. Jeszcze w XIII wieku powiększono go od strony wschodniej. Przedłużono nawy, wyrównując je z nawą główną, przez co budowla uzyskała kształt halowy. Wydzielono też prezbiterium, otaczając je z dwóch stron kaplicami. Stopniowo kaplic też przybywało. Uzyskano dla nich miejsce burząc ściany naw bocznych. Kościół miał też wejścia od strony wschodniej, które z czasem zostały zamurowane. Miejsce ich zajęły trzy inne, z których najokazalszym jest portal główny, zachodni z wysoką wieżą, na której w 1364 roku zawieszono dzwon. Pełne zakończenie prac murarskich i uformowanie sylwetki kościoła zakończono około 1378 roku. W tym czasie wnętrze uzyskało polichromię, zaś w 1397 roku zainstalowano organy, przebudowano zakrystię i wzniesiono emporę dla chóru dziecięcego. Dla wzmocnienia głównej wieży w 1428 roku dobudowano dwie wieże boczne. Każdy człon wieży nakryty został osobnym dachem. W latach 1599 -1603 środkową wieżę przykryto renesansowym hełmem. Kościół został poważnie uszkodzony podczas pożaru z 1777 roku. Zniszczeniu uległy wówczas hełm wieży, dach, a także cenne wyposażenie wnętrza, z powodu runięcia gotyckich sklepień. Odbudowę kościoła przeprowadzono w latach 1787-1788. Trzy nawy przykryto wówczas jednym wysokim dachem z sygnaturką. W 1907 roku wzniesiono wieżę w stylu renesansowym, o konstrukcji ceglano-stalowej. Kolejne zniszczenia budowli związane były z działaniami wojennymi, powadzonymi na terenie Elbląga na początku 1945 roku. W wyniku odbudowy, podjętej w 1948 roku, kościół otrzymał dzisiejszy kształt. W 1992 roku, z chwilą utworzenia Diecezji Elbląskiej, podniesiono jego status do rangi katedry. Katedra pw. św. Mikołaja stanowi siedzibę parafii pod tym samym wezwaniem.

Opis

Nietypowa orientacja kościoła (odchylenie od osi wschód – zachód) wskazuje na to, że w początkowej formie budowla miała rzut w kształcie litery L, symbolizującej Chrystusa złożonego do grobu. W trakcie odbudowy, podjętej po zakończeniu II wojny światowej, przywrócono świątyni trójdzielny dach i taki sam strop – wygięty ku górze, o konstrukcji żelazobetonowej. W chwili obecnej kościół ma tylko jedną wieżę (o wysokości 97 m), z hełmem pokrytym blachą miedzianą. We wnętrzu, przestrzeń pięcioprzęsłowej hali dzielą trzy nawy. Kościół nie posiada wydzielonego prezbiterium, ma za to trzy kaplice w nawach bocznych. W zakrystiach zachowały się gotyckie sklepienia gwiaździste. Od północy i południa do korpusu przylegają kruchty. Najstarszym zachowanym elementem architektonicznym jest XIII-wieczny trójkolumnowy portal północny, zwieńczony ostrymi łukami i reliefami.

Wyposażenie

Wyposażenie wnętrza kościoła jest w większości gotyckie i renesansowe. Wśród najcenniejszych zabytków wymienia się m.in.:

• brązową chrzcielnicę z 1387 roku,
• zespół dzieł rzeźbiarskich ufundowanych kościołowi w XV wieku przez burmistrza Mikołaja Wulsacka (m.in. Ukrzyżowanie, Grupa Ukrzyżowania, figura św. Mikołaja i postacie Apostołów stojące na kamiennych konsolach),
• ołtarz Trzech Króli z około 1520 roku (z kościoła pw. Trzech Króli w Elblągu),
• ołtarz Bractwa Przewoźników Wiślanych z około 1510 roku z rzeźbą Pokłon Trzech Króli (z kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Elblągu),
• renesansowy ołtarz Bractwa Czeladników Szewskich z 1520 roku (z kościoła Najświętszej Marii Panny),
• ołtarz Najświętszej Marii Panny z około 1520 roku (z kościoła Najświętszej Marii Panny),
• późnogotycki ołtarz szafkowy Cechu Słodowników z około 1515 roku (z kościoła Najświętszej Marii Panny),
• manierystyczną ambonę z 1588 roku (z kościoła Najświętszej Marii Panny),
• późnogotycką rzeźbę Świętej Niewiasty,
• relikwiarz Krzyża Świętego z pierwszej połowy XV wieku,
• płytę nagrobną elbląskiego kupca i patrycjusza Johannesa Gröllego z 1355 roku, która przez kilkaset lat służyła jako mensa ołtarzowa,
• manierystyczne epitafium burmistrza Walentego Bodeckera z 1587 roku, przypisywane Wilhelmowi van den Blocke.

Na emporze organowej znajduje się prospekt organowy, który przed II wojną światową stanowił wyposażenie kościoła w Nowem. Szczególną ozdobę katedry stanowią także witraże wykonane w latach 1969-1989, przedstawiające dzieje zbawienia od Stworzenia Świata do Sądu Ostatecznego. Witraże nad bocznymi emporami poświęcone są tematyce historycznej, związanej z dziejami tej świątyni. Część wyposażenia kościoła przechowywana jest także w Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Elblągu. Chodzi m.in. o wyposażenie w różnym stopniu uszkodzone.

Ciekawostki

• Pierwszego proboszcza tego kościoła, Gotfryda, wymieniają przekazy źródłowe już z 1246 roku.
• Kościół zaszczycił swoją obecnością Mikołaj Kopernik, występując tu w 1504 roku jako uczestnik sądu kościelnego w sprawie rozwodowej pary małżeńskiej patrycjuszy.
• W kościele znajduje się także tablica pamiątkowa goszczących w Elblągu królów polskich: Kazimierza Jagiellończyka (1454), Jana Olbrachta (1484, 1495), Aleksandra (1504), Zygmunta Augusta (1552), Stefana Batorego (1577), Zygmunta III Wazy (1584, 1623), Władysława IV (1636), Jana Kazimierza (1651), Augusta II (1703) i Stanisława Leszczyńskiego (1704, 1705), z dodaną pamiątką wizyty Jana Pawła II (1999).

Zobacz też

• Henryk von Hohenhole
• Mikołaj Wulsack
• Walenty Bodecker
• Wilhelm van den Block
• Mikołaj Kopernik
• Parafia katedralna pw. św. Mikołaja w Elblągu
• Chrzcielnica z kościoła pw. św. Mikołaja w Elblągu
• Kościół pw. Trzech Króli w Elblągu
• Ołtarz główny z kościoła pw. Trzech Króli w Elblągu
• Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Elblągu
• Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
• Kościół pw. Św. Ducha w Elblągu
• Kościół pw. św. Jerzego w Elblągu
• Kościół pw. Bożego Ciała w Elblągu

Bibliografia

1. Bosko, Janina: Elbląska katedra / Janina Bosko // „Posłaniec Warmiński”. – 2009, nr 5, s. 37.
2. Dettlaff, Danuta: Kościoły Diecezji Elbląskiej: nasze dziedzictwo: dekanaty Elbląga. T. 1 / Danuta Dettlaff, Jan P. Dettlaff. - Bydgoszcz : Studio Plus, [2006]. – S. 38-57.
3. Rzempołuch, Andrzej: Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu. / Andrzej Rzempouch. – Olsztyn : Wydawnictwo Offer, 1991. – 48-50.
4. Tomczyk, Ryszard: Bedeker elbląski / Ryszard Tomczyk. – Gdańsk : Polnord-Oskar, 2000. – S. 101-105.

Dodatkowa literatura

• Dutkiewicz, Helena: Katedra św. Mikołaja w Elblągu (St.-Nikolai-Kirche) , materiał zamieszczony na stronie internetowej Biblioteki Elbląskiej im. C. Norwida www.historia.bibliotekaelblaska.pl [dostęp 09.10.2013 r.]
• Katedra p.w. Św. Mikołaja z Miry w Elblągu, materiał zamieszczony na stronie internetowej www.zabytki.mazury.pl [dostęp 09.10.2013 r.]