Kościół pw. Świętego Krzyża w Olsztynie

Rekonstrukcja kościoła Świętego Krzyża w wizji Aleksandra Wołosa.
Źródło: S. Piechocki, Ratusz w Olsztynie, Olsztyn 2001, s. 12.

Ołtarz św. Krzyża przeniesiony do kościoła p.w. św. Jakuba w Olsztynie.
Źródło: A. Lesiński, Olsztyńska katedra św. Jakuba na przełomie wieków, Olsztyn 2001, s. [9].

Żyrandol z poroża jelenia.
Źródło: Dokumenty życia społecznego WBP w Olsztynie. Fot. 2009 rok.

Lokalizacja

Kościół wzniesiono poza murami miejskimi, na terenie Górnego Przedmieścia.

Historia

Dokładna data budowy kościoła nie jest znana. Pierwsze wzmianki o jego istnieniu pochodzą z akt wizytacji obiektu z 1565 roku, lecz wiadomo, że istniał już wcześniej. Przypuszczalnie wybudowano go w wieku XV, choć niektórzy historycy twierdzą, że powstał on już w wieku XIV. W 1582 roku, podczas kolejnej wizytacji, odnotowano istnienie w tym miejscu także cmentarza. W tym czasie świątynia stopniowo przestawała pełnić swoje funkcje ze względu na fatalny stan techniczny. Całkowitemu zniszczeniu uległa na początku wieku XVII. Niektórzy badacze twierdzą, że było to skutkiem wielkiego pożaru, który ogarnął miasto w 1621 roku. W ciągu kilku następnych lat świątynia została odbudowana. W 1631 roku jej uroczystej konsekracji dokonał biskup Michał Działyński. Na początku XIX wieku kościół ponownie był w złym stanie technicznym. Przetrwał do 1803 roku, po czym został rozebrany. W olsztyńskich kościołach zachowały się natomiast różne elementy jego wystroju. W miejscu kościoła pozostały dwa cmentarze – katolicki i ewangelicki. Ten pierwszy znajdował się po stronie wschodniej, drugi natomiast wysunięty był bardziej na zachód. Cmentarz katolicki zlikwidowano w 1909 roku. W tym samym roku władze miasta wykupiły teren od władz kościelnych celem wybudowania w tym miejscu nowego gmachu ratusza.

Opis

Początkowo była to budowla drewniana o konstrukcji ryglowej. Nie do końca wiadomo czy posiadała wieżę dzwonniczą. Z zachowanych dokumentów wynika jednakże, że już w 1580 roku istniała dzwonnica na murowanej kolumnie ustawiona na przykościelnym cmentarzu. W XVII wieku kościół odbudowano w technice „muru pruskiego” (konstrukcja ryglowa wypełniona cegłą). Świątynia pokryta była dachówką, posiadała kamienną posadzkę i drewniany strop na kształt sklepienia. Jej wnętrze ozdobione było malowidłami. Znajdowały się tam trzy ołtarze: ołtarz główny, nazywany tryptykiem św. Krzyża (o jego istnieniu wspomina się w źródłach pisanych pochodzących z 1623 roku) oraz dwa barokowe ołtarze boczne (ołtarz Matki Boskiej Bolesnej i ołtarz św. Andrzeja). Przed rozbiórką kościoła, w 1802 roku, ołtarz główny przeniesiono do kościoła pw. św. Jakuba (znajduje się w nawie bocznej, pod małymi organami), natomiast ołtarze boczne do kościoła pw. św. Wawrzyńca w Gutkowie (tą samą funkcję pełnią w nowym kościele). W części zachodniej kościoła znajdował się chór muzyczny, natomiast po prawej stronie, przy ścianie, umieszczona była ambona – bogato zdobiona i malowana. Pośrodku wnętrza znajdowała się Grupa Ukrzyżowania (krucyfiks z figurami asystentów). Wnętrze świątyni oświetlał wieloramienny żyrandol wykonany z poroża jelenia, również przeniesiony do katedry św. Jakuba w Olsztynie. Prawdopodobnie w kościele znajdowały się też relikwie Drzewa Krzyża.

Ciekawostki

• W 1760 r., w czasie panującej zarazy na bydło, biskup Adam Stanisław Grabowski nakazał urządzenie procesji błagalnej, która miała przejść z kościoła pw. św. Jakuba do kościoła Świętego Krzyża. Stąd w późniejszym czasie wyruszały też pielgrzymki na odpust św. Wawrzyńca do Gutkowa i św. Rocha do Jonkowa, a także do Głotowa.

Bibliografia

1. Achremczyk, Stanisław: Olsztyn w latach 1466-1772 / Stanisław Achremczyk // W: Olsztyn 1353-2003: praca zbiorowa / pod red. Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego. - Olsztyn : OBN, 2003. - S. 139.
2. Rzempołuch, Andrzej: Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953: od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych / Andrzej Rzempołuch ; fot. Grzegorz Kumorowicz. - Olsztyn : Urząd Miasta ; Remix, 2005. – S. 44.
3. Piechocki, Stanisław: Ratusz w Olsztynie / Stanisław Piechocki. - Olsztyn : Urząd Miasta, 2001. –S. 11-12.
4. Jasiński, Janusz: Z dziejów nieistniejącego kościoła Świętego Krzyża na przedmieściu Olsztyna / Janusz Jasiński // „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”. - 2012, nr 1, s. 3-32.

Zobacz też

• Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Olsztynie
• Kościół garnizonowy pw. Matki Bożej Królowej Polski w Olsztynie
• Kościół ewangelicko-augsburski pw. Chrystusa Zbawiciela w Olsztynie
• Kościół pw. Chrystusa Króla i św. Franciszka w Olsztynie
• Bazylika Współkatedralna Świętego Jakuba Apostoła w Olsztynie
• Kościół pw. św. Józefa w Olsztynie
• Kościół pw. św. Wawrzyńca w Gutkowie
• Adam Stanisław Grabowski

Linki

• Olsztyński ratusz stoi na cmentarzu, materiał zamieszczony na stronie internetowej www.naszawarmia.pl