Brama Górna w Olsztynie

Źródło: Wikimedia Commons

Herby Wiesława Kaczmarka umieszczone na Bramie Górnej upamiętniają 650 lat Olsztyna.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka

(koniec XIV w., po roku 1378.) - Jedyna zachowana brama z trzech bram znajdujących się w średniowiecznych murach obronnych Olsztyna.

Historia

Jedyna zachowana brama w średniowiecznych murach obronnych Olsztyna. Pełniła funkcję obronną osłaniając miasto od strony północnej. Ze średniowiecznego obwarowania pozostały resztki murów: przy Bazylice św. Jakuba, przy ulicy Asnyka, ulicy Okopowej i przy zamku.

Brama datowana jest na koniec XIV w., wzniesiono ją po powiększeniu miasta w 1378 r. i przesunięciu północnego odcinka fortyfikacji miejskich. Stanowiła punkt obserwacyjny oraz punkt kontroli celnej dla przybywających do Olsztyna. Od strony Górnego Przedmieścia oddzielona była grząską fosą, przez którą przerzucony był drewniany most. Zamykana była ciężkimi wrotami i broną.

W 1788 roku Bramę wyremontowano i zaadaptowano na zbrojownię szwadronu dragonów. Po rozpadnięciu się wskutek pożarów obwarowań miejskich, Brama została wyremontowana w 1858 r. przez pruskiego ministra ochrony zabytków Ferdynanda von Quanta. Przebudowano ja na więzienie. Zmianie uległo wtedy zwieńczenie wieży, dodane zostały szczyty sterczynowe.

W 1863 r. internowano tu Wojciecha Kętrzyńskiego obwinionego o przemyt broni dla powstania styczniowego. Zatrzymano go 13 września 1863 r. we wsi Jaroty wraz z konwojem, z bronią przemycaną z Królewca do Królestwa Polskiego. Kętrzyński więziony był w Bramie Górnej przez 5 dni, po czym otrzymał wyrok 1 roku twierdzy w Kłodzku.

W 1880 r. dobudowano do wieży stylizowaną klatkę schodową łączącą ją z budynkiem aresztu. W 1895 r. przebito przejście dla pieszych. Od XIX wieku Brama Górna w Olsztynie zwana jest Wysoką Bramą.

Pod koniec XIX w. istnienie Bramy było zagrożone, gdyż stała nieużytkowana po wyprowadzeniu się więzienia do nowej siedziby, została zakwalifikowana wówczas do rozbiórki jako nieużytek. W 1896 r. dyrektywa rządu pruskiego pozwalała na likwidowanie wszystkich dawnych budowli blokujących rozwój miast. Od rozebrania uratowała ją decyzja burmistrza Oskara Beliana o umieszczeniu w Bramie i budynku aresztu siedziby straży pożarnej w ilości 2 strażaków.

Brama następnie była siedzibą posterunku policji i biura meldunkowego. Od 1907 r. kursowały pod nią tramwaje. W okresie międzywojennym zaadaptowana została. na cele kwaterunkowe. Po II wojnie światowej użytkowana przez PTTK, aktualnie mieści się w niej hotel.

Architektura

Wizerunek Matki Bożej Królowej Pokoju, podarowany w 2004 r. Olsztynowi przez Jana Pawła II. Źródło:http://commons.wikimedia.org

Brama wzniesiona została w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do kwadratu o boku 9,5 m. Od wschodu dostawiona została do niej neogotycka klatka schodowa. Zwieńczona jest w postaci szczytów sterczynowych z ostrołukowymi, nietynkowanymi blendami. Ma cztery kondygnacje, z pięterkiem tworzącym rodzaj piątej kondygnacji w strefie szczytu; dach dwuspadowy; szczyty schodkowe; od strony wschodniej, niższa, również czterokondygnacyjna przybudówka kryta odrębnym dachem dwuspadowym prostopadłym do kalenicy bryły głównej.

Od strony miasta bogato dekorowana czarno wypalaną cegłą zendrówką. Zaś od strony przedmieścia, w ostrołukowym przejeździe znajduje się w niej zrekonstruowana drewniana brona.

W 2003 roku Brama została odrestaurowana. W jej blendzie pojawił się wizerunek Matki Bożej Królowej Pokoju, podarowany Olsztynowi w 2004 r. przez Jana Pawła II. Jest on kopią obrazu z sanktuarium w Stoczku Klasztornym, wzorowaną na obrazie Santa Maria Maggiore z rzymskiego kościoła Matki Boskiej Śnieżnej. Dzieło zostało wykonane techniką szklanej mozaiki w jednej z rzymskich pracowni.

Mury Wysokiej Bramy goszczą również spiżową głowę Jana Pawła II i pamiątkową inskrypcję. Od zachodu znajduje się też zrekonstruowany fragment muru obronnego z drewnianym krużgankiem i tablicą upamiętniającą jubileusz 650-lecia miasta w 2003 r. Na północnej ścianie XIX-wiecznej dobudówki widnieje tablica pamiątkowa poświęcona Wojciechowi Kętrzyńskiemu.

Odkrycia archeologiczne w 2012

Wiersz Andrzeja Cieślaka poświęcony Wysokiej Bramie w Olsztynie. Po prawej Wysoka Brama w 2014 r. po zakończeniu prac archeologicznych.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka

W 2012 r.podjęty został projekt rewitalizacji Placu Jedności Słowiańskiej w Olsztynie. Przed rozpoczęciem jakichkolwiek prac, w rejonie historycznie zabytkowym, należy przeprowadzić badania archeologiczne.

Prace wykopaliskowe prowadził znany olsztyński archeolog Adam Mackiewicz. Dzięki wiedzy doświadczonego architekta wiemy, iż Niemcy przed wiekami zasypywali fragmenty zabudowy miejskiej, również mury obronne i fosę, która okalała Stare Miasto.

I badania ten fakt potwierdziły. W rejonie Wysokiej Bramy pod koniec grudnia 2012 r. dokopano się bowiem do pierwotnych murów obronnych z XIV wieku. Wyłoniła się spod ziemi fortyfikacja murowana - "barbakan" o wymiarach: grubość ściany bocznej 3,7 m, w części czołowej 4 m, głębokości na zewnątrz 5 m, i 7,5 m w środku.

Odkopując dawną fortyfikację archeolodzy znaleźli również wyroby ceramiczne, monety z okresu II poł. XIV w. ( 40 monet), kamienne kule armatnie ( 120 szt.) w tym rzadko spotykane kule ceramiczne do rażenia piechoty oraz sieć różnego rodzaju rur pokazujących cywilizacyjny rozwój miasta przełomu XIX i XX wieku.

Dziś mamy w Olsztynie do pokazania prawdziwy średniowieczny skarb. Odtworzenia w całości obrazu olsztyńskiego „barbakanu” podjął się architekt i rysownik Edward Ratuszyński z Olsztyna, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (dyplom - 1983), od lat współpracujący z architektem Adamem Mackiewiczem. W konsultacji z nim doszło do stworzenia obrazu, który pokazuje, jak egzystowały ze sobą Brama Górna ( dziś Wysoka) , odkryty „barbakan” oraz łączący obie konstrukcje most i przyległa do niego fosa. Ilustrują to zamieszczone rysunki.

Bibliografia

1. Kalendarz Olsztyna. Pod redakcją Tomasza Śrutkowskiego Rocznik XV. Wydawca: Edytor „WERS” w Olsztynie. Zakłady Graficzne S.A. w Olsztynie, 2012, s. 146-149.
2. http://www.atrakcje.olsztyn.pl
3. http://pl.wikipedia.org