Robert Traba

Źródło: Archiwum WBP w Olsztynie.

Robert Traba z żoną i synami, siostrą Renée (u góry) oraz rodzicami.
Źródło: Tadeusz Matulewicz, Trabów droga do Polski, „Kulisy Warmii i Mazur”, 2001, nr 14, s. 16.

Olsztyn, Borussia, 2007.

Olsztyn, Borussia, [2008].

(1958- ) – profesor nauk społecznych i historyk.

Biografia

Urodził się w 1958 r. w Węgorzewie, w rodzinie Józefa i Antoniny z domu Imielskiej.[1] Tam też uczęszczał do szkoły podstawowej i częściowo do Liceum Ogólnokształcącego, matura w Liceum Ogólnokształcącym nr 2 im. K.I. Gałczyńskiego w Olsztynie. Jest absolwentem historii na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1992 r. na Uniwersytecie Wrocławskim uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych (na podstawie rozprawy Niemiecki ruch katolicki na Warmii wobec spraw polskich w latach 1871–1914). W kolejnych latach habilitował się w Instytucie Studiów Politycznych PAN i uzyskał tytuł profesora zwyczajnego nauk społecznych. Jest żonaty (żona Elżbieta), ma trzech synów (Aleksander, Sebastian, Krzysztof). Mieszka w Olsztynie, pracuje w ISP PAN w Warszawie.

Działalność

Specjalizuje się w badaniach pamięci społecznej i historii kulturowej Polski, Europy Środkowo-Wschodniej i Niemiec w XIX i XX wieku oraz polsko-niemieckiego pogranicza. Horyzont poznawczy tych badań wyznaczają następujące kategorie: akulturacja, kultura pamięci, historia w przestrzeni publicznej, krajobraz kulturowy. W sferze aktywności publicznej zdefiniował pojęcie otwartego regionalizmu i sukcesji kulturowej; popularyzuje „czytanie krajobrazu kulturowego”.

W latach 1982 – 1995 był pracownikiem naukowym w Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Od 1995 do 2003 był zatrudniony w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie, a następnie w Zakładzie Studiów nad Niemcami Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk i Katedrze Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego (do 2005). Obecnie profesor w ISP PAN i honorowy profesor na Freie Universität w Berlinie (od 2006). Dyrektor-założyciel Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie, gdzie pracował w latach 2006-2018.

W 2007 r. objął funkcję współprzewodniczącego Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej Historyków i Geografów. Jest założycielem olsztyńskiego stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa "Borussia" (1990) i fundatorem Fundacji "Borussia"(2006) oraz redaktorem kwartalnika "Borussia" (od grudnia 1997 do stycznia 2018). Członek wielu polskich i międzynarodowych gremiów naukowych, m.in. Zarządu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej (2008-2016) i wiceprzewodniczący międzynarodowego komitetu doradczego Fundacji Topografia Terroru w Berlinie (2012-2018).

Kieruje międzynarodowymi projektami badawczymi: m.in.:

• Polacy w rozwoju Berlina (XVIII – XXI wiek)
• Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte
• Akulturacja i asymilacja w stosunkach polsko-niemieckich w XIX i XX w.
• My, berlińczycy! Wir Berliner! Polacy w rozwoju Berlina (XVIII–XXI w.)
• Modi Memorandi. Projekt wielodyscyplinarnego leksykonu pamięci
• Historia i pamięć polsko-niemieckiego pogranicza. Warmińska Purda (wspólnie z Elżbietą Traba)

Obecnie współkieruje projektem Handbuch. Geschichte Polens i przygotowuje IV tom historii Polski dotyczącej XX wieku oraz jest współprzewodniczącym Rady Ekspertów i członkiem Rady Zarządzającej drugiego bilateralnego podręcznika do historii na świecie Europa. Nasza historia/ Europa. Unsere Geschichte, którego czterotomowe wydanie ma się ukazać w roku 2020 pod auspicjami rządów RP i RFN.

Dorobek naukowy Traby trafnie podsumowują takie wypowiedzi: Podczas wręczenia Naukowej Nagrody im. J. Giedroycia Jan Pomorski (UMCS) powiedział: Unikatowość warsztatu naukowego Roberta Traby polega na tym, iż interdyscyplinarność podejścia łączy on z umiejętnością dostrzegania w rzeczach pozornie zwykłych, codziennych prawd ogólnych, przekraczających horyzont indywidualnych doświadczeń. Pamięć miejsca, kult bohaterów, nazywanie rzeczy i zdarzeń minionych jako sposób przeżywania przeszłości są tu tkanka, na której rodzi się poczucie własnej tożsamości, przynależności do określonej zbiorowości. Antropologia historyczna w wydaniu Roberta Traby to najwyższej próby humanistyka, a jego umiejętność dekonstrukcji rozmaitych mitów i stereotypów lokalnych i narodowych to przykład na to, iż szkoła hermeneutyczna ciągle żyje i ma się dobrze.

Jerzy Holzer zaliczył Trabę, obok Krzysztofa Michalskiego i Wernera Weidenfelda, do wybitnych organizatorów nauki: Historyk z wyksztalcenia, należy w swojej generacji do czołówki badaczy. Potrafi w publikacjach wykorzystać także warsztat socjologa i politologa. Zakładowi [Studiów nad Niemcami ISP PAN] Robert pomógł niewiele, po kilku latach został bowiem dyrektorem świeżo powstałego Centrum Badan Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie. Rozwinął je w ważną placówkę naukową, z nieoczekiwanym talentem menedżera nauki.

O esejach zebranych w książce „Kraina tysiąca granic” Adam Michnik powiedział: Słyszę w nich pogłos tej polskiej tradycji, którą uważam za najbardziej cenną – Mickiewicza i Miłosza, Żeromskiego i Słonimskiego, Giedroycia i Turowicza, Konwickiego i Tischnera. Tradycji Polski otwartej i pluralistycznej, życzliwej sąsiadom i zdolnej do asymilowania tego, co u innych najlepsze. Chciałbym żyć w takiej Polsce! Eseje Roberta Traby pomieszczone w tomie Kraina Tysiąca granic czytałem z zapartym tchem. Odkrywałem odmienny świat, tak bliski terytorialnie, a tak odległy historycznie – nieznany, egzotyczny, fascynujący. Podziwiam odwagę autora, gdy poruszał tematy, które są jak rozpalone żelazo – deportacji Polaków i Niemców, stosunków polsko-niemieckich, polsko-ukraińskich i polsko-litewskich, gdy dotykał problemu antysemityzmu. Traba proponuje pewien język – wolny od fobii, otwarty na argumenty adwersarza, nasycony empatią i humanizmem, a nie strachem, który rodzi nienawiść. Zarazem na kartach tej książki w sporze politycznej poprawności z prawdą zawsze zwycięża prawda.

Od lat 90. zaangażowany w tworzenie kultury na Warmii i Mazurach. W latach 1990-2000 wywarł decydujący wpływ (obok Kazimierza Brakonieckiego i kręgu literackiego) na kształt ideowy „Borussii”. Jej oblicze ukształtował wokół takich kategorii, jak „otwarty regionalizm”, „kulturowa sukcesja”, „polifonia pamięci”, „czytanie krajobrazu”, które weszły nie tylko do praktyk kulturowych, lecz również do analiz naukowych. Postrzegając „Borussię” nie tylko jako organizację, czasopismo itp., lecz zalążek ruchu kulturalnego, platformą kreowania nowej kultury w regionie uczynił międzykulturowe i międzynarodowe spotkania: konferencje, seminaria, wystawy (Purda), warsztaty edukacyjne. Fundacyjne znaczenie miały głównie: „Prusy Wschodnie: dziedzictwo i nowa tożsamość” (Olsztyn 1991), „Prusy jako fenomen życia duchowego i literackiego” (Olsztyn 1992), „Granice” (Gołdap 1994), „Między narodowym mitem a wyzwaniami XXI wieku (Węgorzewo 2000) oraz cykl międzynarodowych spotkań edukacyjnych „Tematy z…” (1995-2004). Swoją konsekwencją w działaniu w latach 1998-2005 doprowadził do przekazania „Borussii” żydowskiego domu przedpogrzebowego „Bet Tahara”, który od 2008 r., po gruntownej renowacji, stał się siedzibą Stowarzyszenia i Fundacji.

Działalność kulturalną kontynuował w Warszawie (od 1995) i Berlinie (od 2006), tworząc m.in. wystawę w Bibliotece Narodowej „Między bliskością a obcością” (2005) oraz w dwóch muzeach berlińskich jedną z największych polskich wystaw w Niemczech „My, berlińczy!/ Wir Berliner! Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa XVIII-XX wiek” (2009), za którą plastycy (Ptasia 13 z Poznania) otrzymali najbardziej prestiżową europejską nagrodę w dziedzinie wzornictwa wystawowego red dot award. Muzeologia i wystawiennictwo historyczne są ważnym fragmentem również naukowej aktywności Traby.

Udział w organizacjach

Jest współzałożycielem i wieloletnim przewodniczącym stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa „Borussia” w Olsztynie. Przez wiele lat współpracował m.in. z Kazimierzem Brakonieckim oraz Iwoną Liżewską. Po powołaniu Fundacji „Borussia” (z Kornelia Kurowską na czele), podobnie jak inni członkowie, w 2006 r. zrezygnował z zasiadania w zarządzie Stowarzyszenia.[2]. Pozostał nadal redaktorem naczelnym kwartalnika „Borussia”. Funkcję te pełnił od 1997 r. Stworzył m.in. cykl „Tematy”. Redagował przełomową dla Wydawnictwa „Borussia” serię „Odkrywanie Światów” oraz „Świadectwa”. Działa również jako członek redakcji kwartalnika „Kultura i Społeczeństwo”. Pełni funkcję współprzewodniczącego Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej. Jest członkiem wielu polskich i międzynarodowych gremiów naukowych, m.in. Zarządu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.

Publikacje

Do najważniejszych pozycji w jego dorobku naukowym należą:

• Prace autorskie:
  • Robert Traba, Niemcy, Warmiacy, Polacy, Olsztyn: OBN/ Borussia 1994.
  • Robert Traba, Kraina tysiąca granic, Olsztyn: 2003.
  • Robert Traba, Wschodniopruskość. Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze politycznej Niemiec, Warszawa-Poznań: ISP PAN/ PTPN 2005 (kolejne wydania 2006 i 2007). •
  • Robert Traba, Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa: ISP PAN 2006 •
  • Robert Traba, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2009, ISBN 978-83-7177-627-4. •
  • Robert Traba, Ostpreußen – die Konstruktion einer deutschen Provinz: eine Studie zur regionalen und nationalen Identität 1914–1933 (tłum. Peter Oliver Loew), Osnabrück: Fibre Verlag, 2010. •
  • Robert Traba, The Past in the Present (tłum. Alex Shannon, Peter Lang), Frankfurt nad Menem: Peter Lang Edition 2015. •
  • Robert Traba, Der Politische Katholizismus im Ermland. Eine Studie zur deutsch-polnischen Beziehungen 1871–1914 (tłum. Matthias Barelkowski i Jan Obermeier), Münster: Aschendorf Verlag 2016. •
  • Robert Traba, Warum Besatzung? Polnische Auseinandersetzung mit der Erinnerungskultur, Berlin 2020.
  • Robert Traba, Wenn das Grauen in der Geschichte versinkt. Welche Erinnerung braucht die deutsch- polnische und verlangt die europäische Vergangenheit?, w: „Sachsenhausenlectures“, Heft 4.
  • Robert Traba, Warum Besatzung? Essays zur Erinnerungskultur, Berlin: DPG i DIALOG Deutsch-Polnisches Magazin, 2020.
  • Robert Traba (red.), NIEDOKOŃCZONA WOJNA? „POLSKOŚĆ” JAKO ZADANIE POKOLENIOWE, Warszawa: ISP PAN, 2020.
  • Robert Traba, Czytanie krajobrazu: Westerplatte i Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, w: Historia jako pokusa. Spojrzenie przez pryzmat Westerplatte, Gdańsk: Muzeum Gdańska 2021, s. 45-97.
  • Robert Traba, Landscape After the Battle: how Germans and Poles tell the story of their common past in the Centre of Europe, w: Arte visiva, luogo e memoria: testimonianza e radicamento, red. Laura Quercioli Mincer, Genova: GENOVA UNIVERSITY PRESS, 2022, s. 99-112.

• Opracowania:
  • Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii (1991)
  • Vertreibung aus dem Osten / Wypędzeni ze Wschodu (2000, II wyd. 2001)
  • Ojczystość (2001)
  • Księga Mazur (2002)
  • Niemieckie dzieje w XIX i XX wieku (2007)
  • Pod redakcją Roberta Traby ukazały się m.in.:
  • Tematy polsko-niemieckie (1997)
  • Tematy żydowskie (1999)
  • Tematy polsko-litewskie (1999)
  • Selbstbewusstsein und Modernisierung (2000)
  • Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX wieku (1999)
  • Wypędzeni ze Wschodu (2001)
  • Tematy polsko-ukraińskie (2001)
  • Tematy polsko-białoruskie (2003)
  • Codzienność zapamiętana. Warmia i Mazury we wspomnieniach, Olsztyn-Warszawa: Borussia/ ISP PAN 2004 (wspólnie z H.-J. Karpem). •
  • Nachkriegsalltag in Ostpreußen. Erinnerungen von Deutschen, Polen und Ukrainer, Münster: Aschendorf Verlag 2014 (wspólnie z H.-J. Karpem). •
  • My, berlińczycy! Wir Berliner, Koehler & Amelang, Lipsk 2009,ISBN 978-3-7338-0370-4 (wersja polska i niemiecka). •
  • Akulturacja/ asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa: ISP PAN, t. I: Stereotypy i pamięć 2009, t. II: Sąsiedztwo polsko-niemieckie 2012. •
  • Geschichtspolitik in Europa seit 1989. Deutschland, Frankreich und Polen in internationalen Vergleich, Göttingen: Wallstein Verlag 2013 (wspólnie z E. Francois, K. Kończal, S. Troebst). •
  • Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte (wspólnie z Hansem Henningiem Hahnem, Warszawa – Paderborn: Wydawnictwo Naukowe Scholar – Schoeningh Verlag 2012-2016, t. I-IV i Bd. 1-5. •
  • Historia wzajemnych oddziaływań, Warszawa: Oficyna Naukowa 2014. •
  • Region, Staat, Europa. Regionale Identitäten unter den Bedingungen von Diktatur und Demokratie in Mittel- und Osteuropa, München: Oldenbourg 2014 (wspólnie z m.in. Burhard Olschowsky…). •
  • Czas przekraczania granic. Antologia Borussii 1990 -2015, Olsztyn: Borussia 2015 (wspólnie z Kazimierzem Brakonieckim i Iwoną Liżewską). •
  • Myślenie historyczne, Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje2015, t. I: Jörn Rüsen, Nadawanie historycznego sensu; t. II; Świadomość i kultura historyczna (wspólnie z Holgerem Thünemannem).
  • „Fikcyjna rzeczywistość”. Codzienność, światy przeżywane i pamięć niemieckiej okupacji w Polsce, Warszawa: ISP PAN 2016 (wspólnie z Katarzyną Woniak i Anną Wolff-Powęską). •
  • Von Mahnstätten über zeithistorische Museen zu Orten des Massentourismus? Gedenkstätten an Orten von NS-Verbrechen in Polen und Deutschland, Metropol Verlag 2017 (wspólnie z Katarzyną Woniak, Günterem Morschem, Enrico Heitzerem) •
  • Krajobrazy kulturowe. Sposoby konstruowania i narracje, Warszawa: NERITON 2017. •
  • Wyobrażenia przeszłości. Polsko-niemieckie miejsca pamięci, red. Robert Traba, Hans Henning Hahn, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2017 open accsess http://scholar.com.pl/upload/product_files/2708/580_RTraba_Wyobrazenia_internet_.pdf • Rok 1945.
  • (Nie) powroty. Inne opowieści o historii Polski, Gdynia 2017. •
  • Muzea martyrologiczne w Polsce i Niemczech. Pamięć – edukacja – turystyka, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN 2018 (wspólnie z Katarzyną Woniak, Günterem Morschem, Enrico Heitzerem). •
  • Europa. Nasza historia/ Europa - UnsereGeschichte, polsko-niemiecki podręcznik do nauczania historii, t. 3, Warszawa-Wiesbaden: WSiP/ Eduversum 2018. •
  • Polen in der europäischen Geschichte. Ein Handbuch in vier Bänden, red. Michael G. Müller, Igor Kąkolewski, Karsten Holste, Robert Traba, t. 3, Stuttgart: Anton Hiersemann Verlag 2018. •
  • 10-jähriges Jubiläum Wissenschaftlicher Förderpreis des Botschafters der Republik Polen, [red. Robert Traba], opracowanie Olga Paczyńska, Berlin: Botschaft der Republik Polen in der Bundesrepublik Deutschland/ CBH PAN 2018. •
  • W cieniu Norymbergi. Transnarodowe ściganie zbrodni nazistowskich, Warszawa: ISP PAN 2019 ( wspólnie z Katarzyna Woniak, Gunter Morsch). •
  • Die „Aktion Reinhardt". Geschichte und Gedenken, Metropol-Verlag: Berlin 2019 (=Studien zu Holocaust und Gewaltgeschichte, Bd 1), wspólnie z Stephan Lehnstaed. • Akcja „Reinhardt”, Warszawa: Wydawnictwo NERITON 2019 (wspólnie ze Stephanem Lehnstaedtem). •
  • Im Schatten von Nürnberg, Berlin: Metropol Verlag 2019 (wspólnie z Katarzyna Woniak, Gunter Morsch).

Ponadto w 1998 r. ukazała się książka Hartmuta Boockmanna: Zakon Krzyżacki w przekładzie Roberta Traby.

Nagrody i wyróżnienia

• • Nagroda Ministra Kultury (1999)
  • Nagroda im. Ericha Brosta (Wspólnie z „Borussią” 2001)
  • Nominacja do Nagrody Naukowej im. Jerzego Giedroycia (2002) - za książkę Wypędzeni ze Wschodu
  • Medal im. Mordechaja Anielewicza, przyznany przez Stowarzyszenie Żydów-Uczestników Powstania w Getcie (2003) za publikacje na tematy żydowskie i uratowanie „Bet Tahara” w Olsztynie
  • Nominacja do nagrody im. Jerzego Giedroycia (2004) - za książkę Kraina tysiąca granic
  • Nagroda ministrów spraw zagranicznych Polski i Niemiec (2004) - za całokształt swojej działalności i za dorobek w dziedzinie porozumienia między obu krajami
  • Nagroda im. Lwa Kopielewa (wspólnie z Borussią, 2004) „za obronę praw człowieka i pokoju”.
  • Nagroda Klio III stopnia w kategorii najlepszej monografii historycznej 2005 r. przyznawanej przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej za popularyzację historii i literatury historycznej (2005) – za książkę Wschodniopruskość[3]
  • Nagroda Glogera (2005) - za stworzenie wspólnoty kulturowej „Borussia”, kwartalnik „Borussia” i publikacje książkowe, zwłaszcza Wschodniopruskość
  • Nominacja do nagrody Nowa Kultura Nowej Europy (2006)
  • Nagroda Naukowa im. Jerzego Giedroycia (2007) - za książkę Wschodniopruskość. Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze Niemiec.
  • Medal KEN.
  • Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2011) – nadawany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego działaczom, którzy przyczynili się do budowania społeczeństwa obywatelskiego po 1989 r.
  • Nagroda Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego za osiągniecia naukowe w upowszechnianiu historii regionu, 23.09. 2021
  • Nagroda „DIALOGU” za dorobek naukowy, głównie osiągnięcia w badaniu i upowszechnianiu historii polsko-niemieckiej, Getynga, 22.10. 2021
  • Nagroda Dehio Forum Europy Wschodniej w Poczdamie (zespołowa, wraz ze stowarzyszeniem i fundacją „Borussia”) za nowatorskie działanie na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, Berlin, 7.10. 2021.