Stary Ratusz w Olsztynie

Stary Ratusz w XXI wieku. Odkryte gotyckie skrzydło południowe

© Mirosław Garniec

© Mirosław Garniec

Stary Ratusz w latach 50-tych XX wieku.
Źródło: Dokumenty życia społecznego WBP w Olsztynie

Karta pocztowa z wierszem Andrzeja Cieślaka poświęconym Staremu Ratuszowi.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka

Ceramiczny model Starego Ratusza w Olsztynie. Wykonali go uczniowie Państwowego Liceum Plastycznego w Olsztynie.
Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka

Lokalizacja

Ratusz wybudowano w obrębie średniowiecznego założenia miejskiego Olsztyna (niem. Allenstein), w centralnej części rynku starego miasta.

Historia

Budowę Starego Ratusza datuje się obecnie na przełom XV-XVI wieku. Już w średniowieczu ratusz był siedzibą burmistrza i ławy sądowej. W przyziemiu i wokół niego rozmieszczone były kramy handlarzy i oferujących usługi. W latach 1459 i 1463 budynek nawiedziły pożary. Do XVIII wieku w ratuszu stacjonował miejski strażnik. Po 1772 roku ulokowano w nim posterunek żandarmerii. Z początkiem XIX wieku ratusz nadal mieścił urząd sądowy (choć już wyłączony z władz miejskich) i urząd burmistrza (ale już bez sali posiedzeń rady). W miejscu kramów w przyziemiu ulokowano remizę strażacką. W 1825 roku powołany został Sąd Ziemski i Grodzki, który w 1830 roku zajął całe I piętro ratusza. Urzędujący burmistrz Jakub Rarkowski otrzymał jeden pokój w prawej części ratusza. W 1837 roku magistrat ostatecznie opuścił budynek. W 1849 roku powołano Sąd Powiatowy, który zajął także przyziemie ratusza. W 1880 roku urząd sądowy przeniósł się do obecnej siedziby przy ul. Dąbrowszczaków, a Stary Ratusz zajął ponownie magistrat, będący w dramatycznej sytuacji lokalowej. W 1882 roku wyburzono ostatnie kramy. W 1893 roku mieścił się tu komisariat policji, a przy nim w późniejszych latach biuro meldunkowe. Od 1898 roku w ratuszu zamieszkał burmistrz Oskar Belian (od 1903 roku naburmistrz). Od 1919 roku budynek służył Szkole Handlowej z niewielką biblioteką. W 1923 roku, po wyprowadzce urzędu miasta do nowego ratusza, powołano w ratuszu Stadt- und Volksbücherei, oficjalnie otwartą 1 grudnia 1928 roku. Równocześnie działała sprowadzona z Elbląga Poradnia Biblioteczna dla Prowincji Prus Wschodnich. Tuż po II wojnie światowej często zmieniali się użytkownicy ratusza: Studium Prawno-Administracyjne, Miejski Zarząd Budynków Komunalnych, Biuro Ewidencji Ludności, a od 1950 roku biblioteka (później także Instytut Mazurski). W latach 60-tych XX wieku, obok biblioteki funkcjonowały także – Technikum Łączności i Rejonowa Przychodnia Zdrowia. Urząd Stanu Cywilnego opuścił budynek w 1996 roku. Od tego czasu Stary Ratusz jest wyłączną siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie.

Opis

Stary Ratusz to obecnie budowla trzyskrzydłowa, zamknięta arkadami, której konstrukcja kształtowała się w kolejnych wiekach. Pierwotny budynek (późnogotyckie skrzydło południowe) stoi na kamiennym fundamencie (3 m wgłąb ziemi). Pierwsza budowla posadowiona na planie prostokąta była krótsza od obecnej. Ściany o skromnych dekoracjach, zbudowano z cegły wiązanej w tzw. polskim wątku gotyckim. Pośrodku elewacji południowej widniało szerokie wejście do hali targowej doświetlone wąskimi okienkami. Na pierwszym piętrze, dwie pary blend (barwionych na niebiesko) i okien od sali posiedzeń rady tworzyły harmonijną całość, w późniejszym okresie zaburzoną przez wybicie kolejnych otworów okiennych. Od strony przeciwnej, otwartej na rynek, wzdłuż budynku ciągnęły się budy kramarzy. Od strony wschodniej na parterze istniało wejście do sali posiedzeń (wprost z ówczesnej głównej ulicy Staro-Miejskiej), z charakterystycznym portalem uskokowym.

Charakterystyka

Obecnie ratusz stanowi przykład budowli użyteczności publicznej, zmieniającej swój wygląd wraz z potrzebami miasta i wydarzeniami historycznymi. Jest też wartościowym zabytkiem o estetyce późnogotyckiej, wyrażonej w rzadkim na Warmii detalu architektonicznym. W jego historii można wyróżnić trzy etapy:

• późnogotycki - od początku funkcjonowania starego ratusza, w samym budynku (lub tuż przy nim) ulokowana była waga miejska. Na budynku przechowywano wzorzec korca, czyli miary objętościowej właściwej dla tego miasta. Przy wejściu nad schodami wisiał dzwon alarmowy, później przeniesiony na wieżyczkę. W niezmienionej formie budynek przetrwał do II połowy XVIII wieku.
• klasycystyczny - w 1760 roku podjęto decyzję o postawieniu zachodniej ściany szczytowej (która groziła zawaleniem) na nowym fundamencie. W wyniku prac zakończonych w 1766 roku budynek wydłużono w stronę zachodnią o kilka metrów. Zły stan ścian całej budowli spowodował, że zostały one otynkowane. W połowie XIX wieku wewnątrz ratusza urządzono hall z klatką schodową, a wejście główne z elewacji szczytowej (od strony „Delikatesów”) przeniesiono na elewację południową. Nad nim wybudowano dekoracyjny portal, a cały budynek zyskał klasycystyczny wygląd. Rosnące potrzeby urzędu sądowego spowodowały rozbudowę ratusza. W 1859 roku dostawiono nowe, zachodnie skrzydło. Gotowy projekt nadesłał budowniczy z Królewca – C.G. Fischer. W kolejnych latach podjęto też starania o budowę kolejnego (północnego) skrzydła dla sądu, który jednak po reformie z 1875 roku zyskał szansę na samodzielną, nową siedzibę. Ostatecznie remont zakończono w 1881 roku. W tym czasie odnowiona została elewacja budynku w stylu klasycystycznym, naprawiono wieżyczkę z zegarami. Przemurowano na nowo okna. Budynek ozdobiono poziomymi pasami boniowań.
• modernistyczny - klasycystyczny styl budowli zachował się do 1928 roku. W latach 1927-1928 wybudowano trzecie skrzydło ratusza (północne) w stylu modernistycznym. Z całości usunięto wówczas dekoracje (skuto naczółki i gzymsy), pod tynkiem znalazły się boniowania. Skrzydła zamknięto natomiast arkadami. Na elewacji północnej widniał napis „Stadtbücherei” („Książnica Miejska”). Do pożaru w 1942 roku nad portalem głównym widniał napis „Rathhaus” i herb Olsztyna (na dachu zaś, pod wieżą okno wykuszowe).

W 1945 roku ratusz częściowo spłonął, celowo podpalony. W 1948 roku odbudowano jedno ze skrzydeł, nie dbając przy tym o zachowanie stanu historycznego budynku. Budynek przykryto dachem czterospadowym (a nie dwuspadowym, bez wieżyczki) i ozdobiono dekoracjami sgraffitowymi, według koncepcji Andrzeja Samulowskiego. Wewnątrz zlikwidowano bezpowrotnie zabytkową klatkę schodową. W 1968 roku w ratuszu spłonęło poddasze. Dopiero w latach 1996-2004 przeprowadzono kompleksową konserwację Starego Ratusza i adaptację lokali na potrzeby Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. W ostatniej fazie robót w skrzydle południowym, w 2002 roku, odkryto gotyckie pochodzenie budynku, co znacząco wpłynęło na przebieg dalszych prac. Zdjęto stare tynki, odsłonięto gotyckie nadproża okienne („ośle grzbiety”), zrekonstruowano gomółkowe okna i drzwi z okuciami.

Ciekawostki

• Bezcenny relikt architektury, współczesnej Mikołajowi Kopernikowi, czekał na renowację dziesiątki lat, ponieważ długo sądzono, że powstał w XVII wieku, i po licznych przebudowach nie przestawia już większej wartości zabytkowej.
• Już w średniowieczu w ścianach ratusza biegły przewody prowadzone od pieca typu hypokaustum, który ogrzewał budynek.
• Pod najstarszym skrzydłem ratusza znajdują się zasypane gotyckie piwnice nakryte półkolistym sklepieniem z I połowy XVII wieku.
• Na początku II wojny światowej na południowo-wschodnim narożniku umieszczono sgraffitowy rysunek hitlerowca i członka NSDAP z opaską na ramieniu. Po wojnie na budynku pojawiły się natomiast wykonane w tej technice motywy i sceny regionalne. Z czasów przedwojennych do dziś zachowano w narożach gnomony na wstążkach godzinowych.

Multimedia

Film udostępniony w ramach projektu Regionalna Kronika Filmowa

Bibliografia

1. Altes Rathaus - damals und heute // „Allensteiner Nachrichten”. - 2004, nr 3, s. 1.
2. Chodkowska, Wiesława: Stary Ratusz w Olsztynie, czyli historia w dokumentach i budowli / Wiesława Chodkowska // „Wiadomości Konserwatorskie”. – 2004, nr 15, s. 26-32.
3. Chodkowska, Wiesława: Stary Ratusz w Olsztynie, czy ocalimy piękno? / Wiesława Chodkowska // „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski”. – R. V (2003), s. 81-96.
4. Ehmer, Günter : Biblioteka Miejska w Allenstein (obecnie w Olsztynie) i jej działalność [1928-1944] / Günter Ehmer ; tł z niem. W.M. Bortnowska // „Bibliotekarz Olsztyński”. - 1998, nr 3/4, s. 154-156.
5. Sikorski, Jerzy: Olsztyńskie ratusze / Jerzy Sikorski // W: Historia miasta Olsztyna, Ostródy i Nidzicy : historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin / [Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej ; Olsztyńskie Stowarzyszenie Mniejszości Niemieckiej ; Urząd Miasta Olsztyn]. - Tyt. okł.: Warmia i Mazury. Mozaika kultur i narodów. - Olsztyn : SQL, 2004.

Zobacz też

• Marcin Wojciechowski, greg: Wielkie i tajemnicze pożary w najnowszej historii Olsztyna, materiał na stronie http://olsztyn.gazeta.pl [dostęp 8.02.2014 r.]