Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Elblągu

Fot. K. Romulewicz. Maj 2011 rok.

Źródło: www.galeria-el.pl

Źródło: www.galeria-el.pl

Źródło: www.galeria-el.pl

Źródło: www.galeria-el.pl

Zabytek architektury sakralnej wzniesiony pod koniec XIII wieku.

Lokalizacja

Kościół wzniesiono w na terenie Elbląga, w północno-zachodnim narożniku starego miasta w obrębie średniowiecznych murów miejskich. Dziś znajduje się przy ul. Kuśnierskiej.

Historia

Historia kościoła sięga początków XIII wieku, kiedy to do Elbląga przybyli dominikanie. W 1238 roku, otrzymali oni od Mistrza Krajowego Zakonu Krzyżackiego, Hermanna Balka dokument fundacyjny pozwalający im na osiedlenie się na terenie miasta. W 1246 roku uzyskali zgodę na budowę kościoła, klasztoru i uruchomienie własnej cegielni. W tym samym roku rozpoczęto budowę. Kościół powstawał stopniowo. Najpierw wzniesiono prezbiterium, a także zakrystię i dwa niewielkie aneksy przylegające do zakrystii od strony zachodniej. Pod koniec XIII wieku powstał jednonawowy, czteroprzęsłowy korpus kościoła. W wieku XIV wzniesiono południową nawę, a także krużganek klasztorny, przylegający do budynku kościoła od strony północnej. W 1504 roku świątynia została zniszczona w wyniku pożaru. Ocalały jedynie mury, sklepienie i szczyt prezbiterium. Podczas odbudowy, ukończonej w 1514 roku, obie nawy pokryto jednym dachem dzięki czemu budynek zyskał kształt dwunawowej hali. Obie nawy otrzymały sklepienie siatkowe. Równocześnie obniżono dach prezbiterium i dokonano przebudowy obu szczytów naw. Kościół posiadał przedsionek zachodni czyli kruchtę oraz dwie krypty – pod kruchtą i pod zakrystią. Dach kościoła ozdobiła okazała wieżyczka. Niedługo później, rozwój reformacji w Elblągu doprowadził do upadku klasztoru dominikanów. W 1542 roku zarówno klasztor, jak i kościół zostały przejęte przez radę miasta. Od tego momentu do 1945 roku kościół pełnił w mieście rolę głównej świątyni protestanckiej. W takcie działań prowadzonych u schyłku II wojny światowej budowla została poważnie uszkodzona. Runęło sklepienie obu naw, co spowodowało zawalenie się szczytu od strony wschodniej i części zachodniego, zburzone zostały także budynki klasztorne. W 1962 roku ocalałe pomieszczenia przejął, za zgodą władz miasta, plastyk Gerard Kwiatkowski, urządzając w nich galerię sztuki współczesnej. Od tego czasu budynek stopniowo remontowano. Ostatecznie prace konserwatorskie i adaptacyjne zakończono w latach 1982-1983.

Opis

Świątynia była orientowana, tj. jej podłużna oś przebiega z zachodu na wschód. W części wschodniej znajduje się prezbiterium, stanowiące pierwotne założenie świątyni. Ocalały także zakrystia i krużganek wraz z dachami. We wnętrzach można oglądać czteroprzęsłowe sklepienie krzyżowe. Z bogatego i cennego wyposażenia kościoła przetrwały: ołtarz Bractwa Przewoźników Wiślanych z około 1510 roku, renesansowy ołtarz Bractwa Czeladników Szewskich z 1520 r., ołtarz Najświętszej Marii Panny z około 1520 roku, późnogotycki ołtarz szafkowy Cechu Słodowników z około 1515 roku, manierystyczna ambona z 1588 roku – które zostały przeniesione do katedry św. Mikołaja w Elblągu, a także ołtarz św. Wawrzyńca, znajdujący się w tutejszym Muzeum Archeologiczno-Historycznym. Zachowała się też cześć epitafiów i płyt nagrobnych. Do najbardziej wartościowych należą: epitafium burgrabiego królewskiego Jana Jungschultza z 1631 roku, usytuowane na ścianie północnej nawy głównej, szczątki konstrukcji epitafium burmistrza [ewim:[Marcin Lehwald|Marcina Lehwalda]] z 1687 roku oraz epitafia i płyty nagrobne na ścianach krużganka, stanowiące prawdziwą historię elbląskiego patrycjatu. Wśród nich na uwagę zasługują: płyta pamiątkowa inskrypcyjna, ufundowana w 1647 roku przez Izaaka Spiringa ku czci króla Władysława IV, epitafia i płyty nagrobne rodziny Spiringów, płyta nagrobna Bartłomieja Meienreisa i Jana Slocumbe z Londynu oraz ich małżonek z 1621 roku, czy znajdujące się w krużganku, epitafium Martina Michaela z 1623 roku. Na murze dziedzińca kościelnego zachowały się epitafia angielskich rodzin.

Bibliografia

1. Józefczyk, Mieczysław: Elbląg 1772-1850: kościoły chrześcijańskie na przełomie dwu epok / Mieczysław Józefczyk. - Pelplin : Bernardinum, 2000. – S. 198-205.
2. Józefczyk. Mieczysław: Elbląg i okolice 1937-1956: chrześcijaństwo w tyglu dwu totalitaryzmów / Mieczysław Józefczyk. - Elbląg : [Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne]: 1998. – S. 50-51.
3. Kłamann, Edward: Kościół Najświętszej Marii Panny w Elblągu / Edward Kłamann // „Jantarowe Szlaki”. - 2001, nr 3, s. 20-26.
4. Tomaszewski, Marian: Elbląg – miasto i tereny podmiejskie / Marian Tomaszewski, Jerzy Zaskiewicz. – Elbląg : Wydawnictwo Yama, 1998. – S. 16-17.
5. Tomczyk, Ryszard: Bedeker elbląski / Ryszard Tomczyk. - Gdańsk : Polnord-Oskar, 2000. – S. 235-236.

Zobacz też

• Dutkiewicz, Helena: Kościół Najświętszej Marii Panny, materiał zamieszczony na stronie internetowej Biblioteki Elbląskiej im. C. Norwida www.historia.bibliotekaelblaska.pl [dostęp 09.10.2013 r.]
• Dawny Kościół, materiał zamieszczony na stronie internetowej Galerii EL www.galeria-el.pl