Monstrancja z kościoła pw. św. Katarzyny w Płoskini

Źródło: Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego, Olsztyn 2006, s. 95.

Anioł na rozecie z szafirem u dołu nastawy.
Źródło: Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego, Olsztyn 2006, s. 96.

XVI-wieczny zabytek złotniczej sztuki sakralnej z kościoła pw. św. Katarzyny w Płoskini.

Historia

Monstrancja retabulowa powstała na Warmii, być może w Braniewie na początku XVI wieku (pierwsza ćwierć). W 1634 roku została przekazana do kościoła w Płoskini przez ówczesnego proboszcza parafii – Szymona Langa z Pieniężna. Już w 1724 roku została zapisana w inwentarzu jako „monstrantia turricularis”, czyli monstrancja wieżyczkowa. Uległa poważnemu zniszczeniu w 1945 roku, w czasie działań wojennych. Ocalały wówczas duże fragmenty nastawy i stopy, które przekazano do świątyni w Świętej Lipce po kradzieży tamtejszej monstrancji Samuela Grewe. Zachowane elementy przekazano do konserwacji i odbudowy do pracowni A. A. Kosickich w Poznaniu. Przy rekonstrukcji dzieła (trwającej od 1979 do 1983 roku) wzorowano się na monstrancji z Pieniężna, jednak jej budowa i proporcje zostały znacznie zmienione. Monstrancja znajduje się nadal w Bazylice w Świętej Lipce.

Opis

Dzieło wykonane zostało z kutego, złoconego srebra, przy zastosowaniu technik złotniczych: repusowanie, odlewanie, cyzelowanie, grawerowanie i fakturowanie. Wymiary monstrancji to: wysokość - 91 cm, podstawa - 35 x 27 cm, szerokość części górnej - 28 cm. Obiekt waży 4910 gram. Pod stopą zachowała się inskrypcja: DISSE MONSTRANTZ KOMMET ZU DER/ W. 550 Scl. KIRCHEN IN PLASTWIG SOLCHES ZEVG ICI SIMON LANG C: G: und PHARRHER DASELBS Ao Dni 1634.

Charakterystyka

Podstawą monstrancji jest sześciolistna stopa o brzegach w tzw. ośli grzbiet, na wywiniętej kryzie i dekoracyjnym ażurowym cokoliku z motywem roślinnym. Powierzchnię stopy wypełnia wypukły wzór grzbietowy, a całość zamyka drobna koronka z liści. Po środku sześciobocznego trzonu ozdobionego kolumienkami znajduje się kapliczkowy nodus. Na tle maswerkowych okienek nodusa umieszczono odtworzone figurki świętych. Wieża monstrancji, osadzona na koronkowym cokoliku, to wysmukłe pięcioosiowe retabulum z figurami świętych: Urszuli, Barbary, Sebastiana i Krzysztofa (pierwotnie też Stefana i Michała) stojącymi po bokach centralnie umieszczonego klosza na hostię (reservaculum). Od dołu widnieją poskręcane rozety z liści, ozdobione szafirami i aniołkami. Nadstawę wieńczą natomiast hełmy wież ze skręconych gałęzi chrustu lub też gałązek cierniowy bez kolców. Dwie wieże zewnętrzne zdobią korale w rozetkach, dwie wewnętrzne natomiast wieńczą figury Marii i Jana Ewangelisty, stanowiące wraz z krucyfiksem na wieży środkowej Grupę Ukrzyżowania. Przestrzenie nad kloszem i oryginalną figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem zamykają sześcioboczne baldachimy. Pierwotnie nad baldachimem z Matką Boską znajdował się kolejny, ze św. Andrzejem – niezachowany.

Ciekawostki

• Była to najbardziej strzelista ze wszystkich dotąd poznanych gotyckich monstrancji na Warmii. Należy do najznakomitszych obiektów tego typu na terenie dawnych Prus. Wyróżnia ją doskonały warsztat złotnika, bogactwo form dekoracyjnych oraz uzyskane efekty artystyczne dzięki sztuce złocenia.

Bibliografia

1. Chrzanowski, Tadeusz: Przewodnik po zabytkowych kościołach Północnej Warmii / Tadeusz Chrzanowski. - Olsztyn : Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1978. – S. 136.
2. Dehio Georg Christoph, Gall Ernst: Handbuch der Deutschen Kunstdenkmaler. Deutschordensland Preussen / G. Dehio, E. Gall. – Monachium ; Berlin, 1952. - S. 192.
3. Okulicz, Małgorzata: Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego od połowy XIV do końca XVIII wieku: katalog wystawy / Małgorzata Okulicz. - Olsztyn : Muzeum Warmii i Mazur, 2006. – S. 94-97.
4. Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii / Kinga Szczepkowska-Naliwajek. - Wrocław : Ossolineum, 1987. - S. 125-126, 228, il. 284.