Zamek w Nidzicy
Zamek w Nidzicy (ok. 1370 - ok. 1400) - prokuratorski zamek krzyżacki, jego głównym zadaniem była obrona południowej granicy państwa zakonnego.
Spis treści
Historia
W latach siedemdziesiątych XIV wieku na terenie dzisiejszej Nidzicy Krzyżacy wznieśli drewniano-ziemną strażnicę, którą niewiele później zastąpiono murowaną zamkową twierdzą. Powodem wzmacniania fortyfikacji były narastające najazdy zbrojne Litwinów. Powstającej nieopodal osadzie nadano nazwę Neidenburg (Zamek nad Nidą). Pierwotnie przebywał tu komornik, a ok. 1341 r. powołano tu siedzibę prokuratora, który podlegał ostródzkiemu komturowi. W 1381 r. przywilej lokacyjny Nidzicy nadał wielki mistrz Winrych von Kniprode.
Podczas wojny polsko-krzyżackiej, dwa dni po wygranej bitwie pod Grunwaldem, wojska polskie zajęły zamek bez walki. Zarządzać nim zaczął polski książę Janusz Mazowiecki. Już po dwóch miesiącach, po zakończeniu działań wojennych, we wrześniu 1410 r. twierdza wróciła do rąk Zakonu. Podobna sytuacja miała miejsce cztery lata później podczas wojny głodowej (nazwanej tak od stosowania przez Krzyżaków taktyki niszczenia zasobów żywności w razie konieczności wycofania się). 29. lipca 1414 r. Polacy zajęli Nidzicę, a 6. sierpnia miejscowy zamek. Na pomoc Krzyżakom przybył ze skuteczną odsieczą ostródzki komtur Jan von Bichau.
Na początku wojny trzynastoletniej, w 1454 r. Polacy zajęli nidzicki zamek utrzymując go przez cały okres działań wojennych, aż do II pokoju toruńskiego w 1466 r. Na mocy jego postanowień Nidzica znalazła się w obrębie Prus Zakonnych. Załoga polska zmuszona była oddać zamek Krzyżakom.
Podczas kolejnej wojny polsko-krzyżackiej (1519-1521) zamek był oblegany przez wojska polskie. Na skutek słabości polskiej artylerii Krzyżacy utrzymali twierdzę odpierając kolejne ataki. Przegrana zaś ostatecznie przez Krzyżaków wojna zakończyła się Hołdem Pruskim w 1525 r. Utworzono w miejsce Prus Zakonnych nowe świeckie państwo wasalne wobec Polski - Prusy Książęce. W nidzickim zamku powołano siedzibę książęcego starostwa. Pierwszym starostą był szlachcic Piotr Kobierzycki. XVI wiek przyniósł pomyślny rozwój i dobrobyt miasta.
W XVII w. wraz ze szwedzkim potopem nastały dla miasta cięższe czasy. Zamek zajęli Szwedzi. Stroną atakującą w ostatnim dla miasta i ponownie nieskutecznym oblężeniu byli Tatarzy w służbie polskiej.
W XVIII w. zaniedbana nidzicka warownia była bliska upadkowi. Taki stan rzeczy spowodowany był przez złe i niedbałe zarządzanie i utratę znaczenia militarnego przez średniowieczną budowlę. W 1784 r. pożar dotknął miasto. Spaliło się wówczas przedzamcze.
Na początku XIX w. podczas wojen napoleońskich (w latach 1806-1812) na zamku powołano lazaret dla żołnierzy francuskich. Powiększyło to jeszcze stan dewastacji zabudowań. Od całkowitego zniszczenia i groźby rozbiórki uratował zamek radca sądowy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius. Jego wystąpienie do władz przyniosło efekt w postaci podjęcia prac remontowych. Powołano na zamku sąd i więzienie.
W czasie I wojny światowej Nidzica uległa poważnym zniszczeniom. Zawierucha wojenna szczęśliwie ominęła jednak sam zamek. W latach trzydziestych powołano tu regionalne muzeum. Mniej szczęśliwa dla zamkowych zabudowań okazała się końcówka II wojny światowej. Poważnie uszkodzony wskutek radzieckiego ostrzału artyleryjskiego zamek stracił część murów i spłonął w 1945 r. Cztery lata później rozpoczęto usuwanie gruzów. W 1952 r. podjęto pierwsze prace zabezpieczające. W latach 1959-1965 podjęto zaś odbudowę i odrestaurowanie.
Obecnie na Zamku w Nidzicy siedzibę swą mają: Nidzicki Ośrodek Kultury ( z Galerią „Pod Belką”), Muzeum Ziemi Nidzickiej, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna, Bractwo Rycerskie oraz restauracja i hotel.
Architektura i wnętrza
Zamek w Nidzicy został zbudowany z cegieł wzmocnionych kamienną podmurówką na planie prostokąta o wymiarach 43,3 m na 61,5 m. Jako lokalizację wybrano lewy brzeg Nidy na wschód od osady. Otoczenie przez rzekę, moczary i bagna utrudniało dostęp wrogom podnosząc walory obronne budowli. Wjazd prowadzi przez przedzamcze z bramą i basteją. Na miejscu nieistniejącego obecnie drugiego przedzamcza stoi obecnie dąb. Przy zamku istniała sucha fosa i zwodzony most. Z obu stron bramy stoją dwie potężne pięciokondygnacyjne czworokątne wieże. Wszystkie skrzydła zamkowe miały ganki obronne.
Umieszczone naprzeciw wejścia skrzydło zachodnie stanowiło główną budowlę. Piwnice służyły za magazyny, a przyziemia pełniły funkcje gospodarcze, działała tu zamkowa kuchnia. Pierwsze piętro było miejscem reprezentacyjnym. Znajdowała się tu kaplica, komnata prokuratora i refektarz (zachowały się w nim średniowieczne freski). W pomieszczeniach stosowano sklepienia gwiaździste o bogatych polichromiach przedstawiających sceny religijne jak Pokłon Trzech Króli czy postacie Ewangelistów. Najwyższa kondygnacja dawała powierzchnię magazynową. Dom wielki posiadał dach dwuspadowy zwieńczony ozdobnymi sterczynami.
Boczne skrzydła południowe i północne były węższe i niższe. Pełniły funkcje mieszkalno-gospodarcze. W skrzydle północnym mieszczącym browar i pomieszczenia kuchenne zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe. Po zewnętrznej stronie muru tego skrzydła zbudowano wykusze pełniące funkcje sanitarne.
Najbardziej charakterystycznym elementem zamku jest skrzydło wschodnie, od którego prowadził wjazd na zamek. Po obu stronach bramy wjazdowej znajdują się bowiem dwie potężne wieże - rozwiązanie nietypowe, które podkreśla wagę jaką przywiązywali Krzyżacy do obserwacji okolicznego przygranicznego terenu. W przypadku oblężenia wieże obsadzali rycerze. Istniały w nich także miejsca mieszkalne i więzienie założone w piwnicach.
Na wschód od zamku wysokiego znajduje się przedzamcze. Było ono wielokrotnie przekształcane na przestrzeni wieków. Nie zachowały się ślady po jego początkowym rozplanowaniu i wyglądzie zewnętrznym. Obecnie to dwa budynki z cylindryczną basztą, bramą wjazdową otoczone murem kurtynowym - efekt przebudowy z XVI wieku. Wcześniej na przedzamczu funkcjonowała również stajnia. Na początku XIX wieku rozebrano umiejscowiony skośnie budynek gospodarczy pamiętający prawdopodobnie średniowiecze i początek istnienia samego zespołu zamkowego.
Multimedia
Bibliografia
1.I. T. Kaczyńscy, Zamki w Polsce północnej i środkowej, Warszawa 1999.
2.B. Guerquin, Zamki w Polsce, Arkady 1984.
3.M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, wydanie I, Olsztyn 2006.
4.http://zamki.res.pl/nidzica.htm
