Pałac w Słobitach

Ruiny Pałacu w 2010 r.
© Mirosław Garniec

Fot. Igor Hrywna.
Źródło: www.mojemazury.pl

Zabytek architektury wzniesiony na przełomie XVII i XVIII wieku.

Lokalizacja

Założenie pałacowo-parkowe usytuowane zostało na obrzeżach wsi Słobity (niem. Schlobitten). Wieś położona jest w powiecie braniewskim, w gminie Wilczęta, około 15 km na wschód od Pasłęka.

Historia

Znajdujący się tu majątek ziemski od 1525 do 1945 roku należał do rodu Dohnów (niem. zu Dohna) (od 1589 roku była tu główna siedziba linii Dohna-Schlobitten). Piotr Dohna otrzymał go za zasługi w służbie zakonu krzyżackiego. Rezydencja rodziny powstała w Słobitach już w pierwszej połowie XVI wieku. W latach 1622-1628 wnuk Piotra, Abraham wzniósł tutaj pierwszy pałac, nawiązujący stylistycznie do architektury niderlandzkiej. Była to dwukondygnacyjna budowla założona na planie litery H, o elewacjach zwieńczonych licznymi renesansowymi szczytami. Zachowano jej zasadniczy kształt podczas wielkiej rozbudowy, która miała miejsce w latach 1696-1723, za czasów Aleksandra Dohny. Przekształcono wówczas pałac w monumentalną barokową rezydencję, położoną pomiędzy układem dziedzińców a ogrodem. Sam budynek został wówczas podwyższony i przedłużony galeriami, do których dostawiono prostopadle skrzydła boczne. Projekty całego założenia (w tym i kompozycji ogrodów) wykonał francuski architekt Jean Baptista Broebes. Od 1704 roku pracami kierował Johann Caspar Hindersin, architekt pracujący dla Dohnów także przy innych realizacjach. Nowe elewacje opracował Joachim Schultheiss von Unfriedt, architekt z Królewca. We wnętrzach pracowali artyści: rzeźbiarz i sztukator Josef Anthon Kraus, malarze Giovanni Baptista Schannes, Johann Blommendael. W latach 1718-1725 wybudowano w odległości l km na południowy-wschód od pałacu barokowy folwark według projektu Johanna C. Hindersina. Zasadnicze zmiany w otoczeniu pałacu zaszły w XIX wieku, kiedy to zgodnie z nową modą barokowe założenie ogrodowo-parkowe przekształcono w park o swobodnej kompozycji krajobrazowej, z nieregularnymi alejkami i romantycznymi zakątkami. Do barokowej kompozycji zaczęto częściowo wracać na początku XX wieku. Wówczas to za sprawą Ryszarda Dohny (niem. Richard Wilhelm zu Dohna) przeprowadzono kompleksowe prace restauratorskie pałacu, odtwarzając brakujące detale rzeźbiarskie i odświeżając tynki, które zyskały różową barwę z białymi podziałami gzymsów, pilastrów i portali. Zmieniono także spadziste dachy wieńczące oba skrzydła boczne na mansardowe, nawiązując do stylu głównej budowli. Ostatnim właścicielem dóbr przed drugą wojną światową był książę Aleksander Dohna (1899-1997). W początkach 1945 roku, pałac został spalony i od tego czasu pozostaje w ruinie. Obecnie obiekt znajduje się w dyspozycji Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.

Opis

Założenie

Cała kompozycja założenia pałacowo-ogrodowego podporządkowana została jednej głównej osi. Przebiegała ona od głównej bramy wjazdowej, poprzez symetrycznie rozmieszczone budynki gospodarcze i oficyny, rozległy dziedziniec wjazdowy, poprzeczny basen z mostkiem na osi, wreszcie drugi dziedziniec honorowy i pałac. Kontynuacją układu był rozległy tarasowy salon ogrodowy zakończony otwarciem widokowym i aleją urywającą się w krajobrazie. W całym założeniu można było wyróżnić cztery główne elementy o różnych funkcjach i rozplanowaniu przestrzennym. Pierwsza część była utworzona przez zespół budynków gospodarczych i oficyn. Wraz z zespołem dziedzińców i bram wjazdowych tworzyła architektoniczne ramy dla głębiej usytuowanego pałacu, podkreślając jego nadrzędną rolę. Funkcje tej części (w całości nie ukończonej, zob. fot.) związane były głównie z funkcjonowaniem majątku ziemskiego i stanowiły jego zaplecze administracyjno-gospodarcze. Drugą część, najbardziej efektowną, stanowiła rezydencja pałacowa. Obszerna budowla otaczająca dziedziniec, przed którą wybudowano basen wodny, pełniła funkcje reprezentacyjne i mieszkaniowe. Trzecia część to salon ogrodowy o funkcji dekoracyjnej. Stanowił on centralną i najbardziej ozdobną część założenia ogrodowego, ściśle powiązaną przestrzennie z pałacem. Czwarta część była zakończeniem układu ogrodowego i tworzyły ją aleje ze strzyżonych szpalerów oraz kwatery wypełnione różnymi roślinami. Strefa ta kontynuowała akcentowanie osi głównej, wyprowadzając perspektywę w otaczający krajobraz pól i łąk. Z całego zespołu zachowały się do dnia dzisiejszego tylko oddalone od pałacu dawne zabudowania folwarczne. Po założeniu ogrodowym prawie nie ma śladu, pozostały jedynie fragmenty starego, parkowego drzewostanu.

Pałac

Po rozbudowie przeprowadzonej na przełomie XVII i XVIII wieku główny korpus zachował plan pierwszego pałacu – spłaszczonej litery H (około 51 metrów szerokości i 21 metrów długości). Była to budowla trzykondygnacyjna, z czterema ryzalitami i czterema małymi ukośnymi wykuszami w narożnikach, zwieńczona dachem mansardowym z owalnymi lukarnami. Do głównego budynku dołączone były boczne galerie, które stanowiły łączniki z dwiema symetrycznymi oficynami dostawionymi prostopadle do rezydencji. Całość tworzyła rozległą budowlę położoną na planie wielkiej podkowy (około 122 metrów szerokości i 60 metrów długości), otaczającej prostokątny dziedziniec honorowy. Elewacje pałacu ozdobiono bogatym detalem architektonicznym (gzymsy, pilastry, kartusze herbowe, portale) z elementami rzeźbiarskimi. Nietypowym elementem był brak reprezentacyjnego wejścia na osi frontu budynku. Miał on za to dwa symetryczne wejścia po bokach frontowej elewacji. Zostały one zaakcentowane zwieńczeniami w postaci kwadratowych tarasów wspartych na kolumnach. Pozostałe zabudowania znajdowały się wokół dziedzińca wjazdowego (m.in. budynek stajni i wozowni zwieńczony wieżyczką zegarową, dwie oficyny i mniejsze budynki gospodarcze), tworząc uporządkowany zespół architektoniczny.

Wyposażenie

W pałacu znajdowały się bogate kolekcje dzieł sztuki, gromadzone pieczołowicie przez kolejne pokolenia właścicieli. Inwentarz pałacowych zbiorów wymienia aż 450 obrazów, z m.in. wspaniałą kolekcją rodowych portretów holenderskich. Znajdowały się tu kolekcje cennych mebli, porcelany (miśnieńskiej, berlińskiej, chińskiej), fajansów z Delft, sreber, monet. Bogate i cenne były zbiory biblioteczne – w połowie XIX wieku liczyły one 55 tysięcy woluminów. Tylko niewielką część tych zbiorów udało się rodzinie ocalić, pozostałe przedmioty uległy rozproszeniu bądź zniszczeniu.

Ciekawostki

• Powstałe tu w dobie baroku założenie architektoniczno-przestrzenne określa się mianem najwybitniejszej realizacji epoki na terenie Prus.
• Był to jeden z czterech pałaców w rejonie Prus Wschodnich, zwanych królewskimi (przygotowanych na przyjęcie podróżującego po prowincji monarchy wraz z jego liczną świtą), obok takich rezydencji jak Kamieniec, Drogosze i Friedrichstein.
• Słobity były jednym z kilku majątków należących do rodu Dohnów (niem. zu Dohna). Wśród najważniejszych wymienia się posiadłości w Gładyszach, Ławkach, Karwinach, Markowie, a także szereg innych, jak np. w Dawidach, Bielicy, Sasinach, Parkwicach, Kamieńcu i Morągu.

Bibliografia

1. Jackiewicz-Garniec, Małgorzata: Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich : dobra utracone czy ocalone? / Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec. – Olsztyn : Studio Wydawnicze Arta Mirosław Garniec, 2001. - S. 60-65.
2. Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. - Olsztyn : Remix, 1992. – S. 127-129.
3. Walerzak, Miłosz: Gładysze, Kamieniec, Słobity, Sztynort. Ogrody barokowe przy rezydencjach dawnych Prus / Miłosz Walerzak. – Olsztyn : Borussia, 2010. – S. 77-108.

Zobacz też

• Materiały zamieszczone na stronie internetowej www.slobity.com.pl [dostęp 11.03.2014 r.]