Andrzej Samulowski (poeta)
(1840 -1928 ) - poeta ludowy, działacz oświatowy i społeczny, księgarz warmiński
Spis treści
Dzieciństwo i młodość
Andrzej Bolesław Samulowski urodził się 2 kwietnia 1840 r. w Sząbruku. Miał trzech braci: Józefa (zmarł w wieku 2 lat), Franciszka i Joachima. Pochodził z biednej chłopskiej rodziny, jego ojciec Józef Samulowski był zagrodnikiem (Eigenkatner). W dzieciństwie Andrzej często pomagał w pracach w gospodarstwie - pilnował bydła i owiec. W związku z tym ukończył jedynie szkołę elementarną w Sząbruku. Językiem wykładowym w szkole był polski. Słabość w formalnym wykształceniu Samulowski uzupełniał w późniejszym czasie studiując łacinę i francuski. Nauczał go ksiądz Rysiewski. O nikłej świadomości historycznej położenia polskiej ludności warmińskiej w granicach Prus świadczy list młodego Andrzeja Samulowskiego do Fryderyka Wilhelma IV, którego uważał za polskiego króla i życzył mu wszelkiej pomyślności. List poprawił jednak los chorowitego na reumatyzm Andrzeja - król przysłał fundusze na leczenie w Cieplicach.
W czerwcu 1863 r. Andrzej został powołany do wojska. W tym czasie trwało Powstanie Styczniowe. Młodzi Warmiacy, wcielani do pruskiego wojska w tym czasie, mieli obstawiać granicę Królestwa Polskiego z Prusami. W 1865 r. Andrzej wrócił z wojska do domu. W owym czasie w Sząbruku powstała skromna, ale pierwsza na Warmii biblioteka polska. Książki przekazywano z okolic Brodnicy, Leszna, Gniezna i Chełmna. Literatura ta miała duży wpływ na ukształtowanie świadomości narodowej i historycznej Samulowskiego. W 1867 r. gospodarstwo Samulowskich zostało sprzedane. Reumatyzm nie mijał - konieczny był kolejny wyjazd na leczenie. Andrzej mimo nieustających dolegliwości włączył się niedługo potem w sprawy publiczne. Pisał też wiersze. Pierwszy raz wysłał je w 1868 r. do "Przyjaciela Ludu". Wspierał też w wyborach działaczy polskich, m.in Ignacego Danielewskiego. Interweniował listownie w gazecie również, gdy młody nauczyciel nakazał śpiewanie po niemiecku na chórze kościelnym w Sząbruku. Samulowski stał się bardziej znany, gdy ksiądz Rysiewski z polecenia biskupa przeczytał z ambony jego wiersze. Było to podziękowanie ze strony biskupa na wiersz pochwalny pod jego adresem. Poetę zapraszano na dyskusje polityczne do bogatszych gospodarzy, wyrastał on powoli na lokalny autorytet. Mimo tego był on bez ziemi, bez zawodu i chory.
Nauka i księgarnia
W trudnej sytuacji w 1870 r. pomógł redaktor Danielewski z Poznania. Zaprosił Samulowskiego na nauczanie księgarstwa i introligatorstwa. Pobyt w Poznaniu pozwolił na nawiązanie licznych znajomości w świecie kultury i polityki. Po roku Samulowski wrócił na Warmię i założył warsztat introligatorski. Promował również jako księgarz literaturę polską. Obok introligatorni założył polską bibliotekę. W latach 70. XIX w. władze pruskie wprowadziły agresywną politykę Kulturkampfu. Odpowiedzią Warmiaków była konsolidacja i wzrost poczucia narodowości polskiej. Cesarza niemieckiego i kanclerza Bismarcka porównywano do antychrystów. Samulowski obserwował represje - m. in. zakaz nauczania w języku polskim czy też obsadzanie stanowisk kościelnych przez księży mówiących po niemiecku. Doszedł do wniosku, że tamę tym działaniom może postawić klasa średnio zamożnego mieszczaństwa i chłopstwa. Miał za złe duchowieństwu warmińskiemu niewielkie zaangażowanie w sprawy polskie.
Kolportował broszury propolskie na Warmii, np. Szymańskiego "Bieda narodu polskiego języka". Jego twórczość docierała aż na Śląsk do miejscowych polskich gazet. 24 czerwca 1876 r. przeniósł się do Warszawy. Krytykował stereotypy warszawiaków na temat ludności pod zaborem pruskim ("szwaby"). Popularyzował na łamach prasy objawienia w Gietrzwałdzie (1877), które wywołały umocnienie polskości na Warmii i sprowokowały waleczną reakcję władz pruskich. Liczne pielgrzymki do Gietrzwałdu miały znaczący wpływ na założenie tam przez Samulowskiego polskiej księgarni 6 kwietnia 1878 r. (szyld "Księgarnia Katolicka. Roman i Samulowski"). Fakt ten wywołał duży oddźwięk wśród prasy polskiej zaboru pruskiego. Księgarnia wzmacniała polskość będąc jednocześnie dochodowym przedsięwzięciem. Samulowski sprowadzał dewocjonalia ze Śląska, Pomorza i Wielkopolski. Sporym zainteresowaniem cieszyły się religijne obrazy i obrazki poświęcone Gietrzwałdowi. Obok nich sprzedawano również świeckie broszury i literaturę patriotyczną.
Życie rodzinne
9 lutego 1880 r. Samulowski wziął ślub z Martą Nowacką, córką kontrahenta w interesach, która wcześniej pomagała w sklepie w sprzedaży. Doczekali się siedmiorga dzieci: Anieli, Władysława, Alfonsa, Walerii, Juliana, Lucjana i Bronisława. Dom tętnił życiem, wychowanie było katolickie i patriotyczne. Ojciec grał na skrzypcach, a Julian i Lucjan na pianinie. Rodzina miała duży wpływ na społeczność Gietrzwałdu. Razem z nimi mieszkała matka Samulowskiego, która zmarła w 1892 r. W 1897 r. Andrzej otrzymał błogosławieństwo apostolskie od papieża Leona XIII.
Działalność w polskich organizacjach
Samulowski starał się w latach 80. XIX w. o założenie na Warmii Towarzystwa Pomocy Naukowej, które stanowiło fundusz stypendialny dla zdolnej młodzieży z biednych rodzin. Szczególne znaczenie miało tu kształcenie na polskich księży, którzy nie dopuściliby do germanizowania przez Kościół. Wzorem dla opóźnionej w tym względzie Warmii były prężnie działające Towarzystwa na Śląsku, Wielkopolsce i Pomorzu. Pomysłowi oponował Seweryn Pieniężny - argumentował, że taka działalność przyniesie niechęć znacznej części umiarkowanego duchowieństwa warmińskiego.
26 września 1892 r. w Gietrzwałdzie założono w domu Samulowskiego Katolickie Towarzystwo Ludowe pod wezwaniem św. Wojciecha. Prezesem został Samulowski. Do roku 1896 działalność Towarzystwa była aktywna, wystawiano często przedstawienia teatralne, uroczystości patriotyczne, odbywały się regularne zebrania. Promowano "Gazetę Olsztyńską", na spotkania zapraszano również dzieci by uczyć je patriotyzmu i polskości. Na początku XX. wieku działalność zanikła, w 1913 r. Towarzystwo zostało reaktywowane i działało do 1917 r.
Działalność poetycka
Samulowski pisał wiersze przez ponad 60 lat. Do dnia dzisiejszego odszukano z nich 160. Część utworów zniszczył w 1914 r., część zaginęła w czasie II. wojny światowej. Jego wiersze miały silne naleciałości i cechy ludowe, ale również kościelne i klasycznej literatury polskiej (autor miał za wzór m.in. Kochanowskiego, Krasickiego i Niemcewicza). Część wierszy pisał tylko dla siebie i nie publikował ich. Tematyka wierszy była głównie patriotyczna i religijna. Autor pisał również wiersze okolicznościowe na zamówienie przyjaciół i bliskich. Czcił polskie rocznice, składał hołd działaczom na licznych rocznicach.
Działalność polityczna
Widząc słabość i zniechęcenie Polaków na Warmii w kontraście do wielkopolskich wieców i zaangażowania politycznego, Andrzej Samulowski był gorącym zwolennikiem utworzenia Centralnego Komitetu Wyborczego dla wszystkich ziem polskich. Ubolewał z powodu braku agitacji wśród prostego ludu chłopskiego. Komitet miał wyrównać te braki. Dopóki stanie się to rzeczywistością włączał się w organizację wieców. Uważał ponadto, że ruch narodowy na Warmii powinien się rozwijać przez ścisły związek z Wielkopolską i Pomorzem. Na Warmii jednak działacze polscy mieli trudną sytuację. Dominowało Centrum. W 1887 r. Gazeta Olsztyńska - wyraźnie opowiadająca się za działaczami polskimi zmuszona była do taktycznego ustępstwa i poparcia w wyborach Niemca Rudolfa Borowskiego. Pod koniec lat 80. istniał rozdźwięk polityczny między Samulowskim (energiczna działalność o prawa Polaków na Warmii, polski kandydat na wybory) a Janem Liszewskim (działania bardziej umiarkowane by uchronić od nasilenia niemieckich represji, polski kandydat nie będzie miał szans). Sytuację dodatkowo komplikowały antagonizmy między chłopami, duchowieństwem i mieszczaństwem. Trwała polemika na łamach polskich gazet, w tym w Gazecie Olsztyńskiej. W latach 90. Samulowski aktywnie uczestniczył w wiecach politycznych promując polskich kandydatów w wyborach. Publikował odezwy wyborcze.
W XX w. aktywność polityczna Samulowskiego malała. Przeszkadzała choroba, zaawansowany wiek i wymiana pokoleniowa dokonująca się na scenie politycznej. Przeciwstawiał się rosnącej w siłę koncepcji ugody z Centrum.
Gazeta Olsztyńska
Andrzej Samulowski widząc potrzebę wydawania polskiego pisma na Warmii pomagał Janowi Liszewskiemu w założeniu Gazety Olsztyńskiej. Sprowadził z Poznania maszynę drukarską. Próbny numer ukazał się w Gietrzwałdzie 25 marca 1886 r. Następnie po przygotowaniu pomieszczeń w Olsztynie drukowano ją na miejscu. Centrum życia polskiego w konsekwencji przeniosło się do Olsztyna. Pismo stanowiło elementarz dla dzieci polskich, gdy usunięto rodzimy język ze szkół. Utrzymywał się mocny kontakt z czytelnikami, do redakcji nadsyłano listy w dużych ilościach. Gazeta miała charakter katolicki, w opozycji do socjaldemokracji i centryzmu. Z szacunkiem odnosiła się również do ewangelików na Mazurach. Samulowski mimo licznych polemik z redakcją (szczególnie za czasów Pieniężnego) nigdy nie zerwał z Gazetą Olsztyńską. Zachęcał do prenumeraty i czytania. W opozycji stała gazeta "Warmiak" wydawana przez lokalny centrowy kler.
Ostatnie lata
Klęska Niemiec w I wojnie światowej obudziła na Warmii nadzieję na powrót do Ojczyzny. Czekano na pomoc z centralnej Polski, nawet wojskową. Samulowski gorąco opowiadał się za rozszerzeniem trwającego wówczas Powstania Wielkopolskiego na Warmię i Mazury. Plany nie doszły do skutku. Nadzieje wygasły. Samulowski wciąż występował na zebraniach Towarzystwa Ludowego w Gietrzwałdzie, przybliżał zebranym przeszłość, polecał jak najmocniejsze wsparcie dla polskiego języka. Odczuwał jednocześnie gorycz z powodu świadomości zbliżającej się porażki w plebiscycie określającym przynależność Warmii i Mazur. Odbywał się on w Gietrzwałdzie wśród agresji i wyzwisk ze strony Niemców - liczne pobicia, zatrzymania i interwencje w Komisji Alianckiej potęgowały niepokój. Mimo przegranej w plebiscycie Gietrzwałd pozostał ostoją polskości.
W ostatnich latach życia Samulowski pozostał w domu sam z żoną, dzieci wyjechały z rodzinnej wsi. Poeta wciąż pisał, porządkował zbiory, udostępniał je księdzu Barczewskiemu. Przyjmował gości, otoczony był nieustannym szacunkiem mieszkańców. Zmarł 10 kwietnia 1928 w wieku 88 lat.
Bibliografia
- J. Jasiński, Andrzej Samulowski 1840-1928, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1976.
- J. Chłosta, Wokół spraw warmińskich, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986.
