Zamek w Olsztynie
Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztyn (ok. 1346 r. - koniec XIV w.) - siedziba administratora dóbr kapituły warmińskiej (rady przybocznej biskupa) zbudowana w stylu gotyckim
Spis treści
Historia
W 1243 r. ziemie pruskie podbite przez Krzyżaków podzielono mocą decyzji papieża Innocentego IV na diecezje. Jedną trzecią diecezji warmińskiej (w tym Olsztyn) przekazano na dominium biskupie podzielone na dziesięć komornictw. Władza kościelna sprawowała tu więc również władzę świecką. Trzecią część tego dominium oddano kapitule katedralnej - radzie przybocznej biskupa. Miała ona prawo m.in. wybierać biskupa i administratora diecezji w razie śmierci bądź ustąpienia biskupa. W 1346 r. komornictwo olsztyńskie zostało przekazane kapitule przez biskupa Hermana z Pragi. Około 1348 r. kapituła zdecydowała o budowie zamku dla administratora swych dóbr na terenie ówcześnie jeszcze nieposiadającego praw miejskich Olsztyna (31.X 1353 r.). Zamek miał pełnić zarówno typowe funkcje militarno-obronne jak i przechowywania skarbca kapituły. Obok niego powstała osada nazwana "Allenstein". Otaczające dominium warmińskie Państwo Zakonu Krzyżackiego toczyło konflikty wojenne z sąsiadami. I tak już w 1356 r. oddziały litewskie próbowały zdobyć zamek, lecz próba okazała się nieudana - dokonali jedynie spustoszenia miasta. Po przegranej przez Krzyżaków bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. zamek był przez dwa miesiące zajęty przez wojska koronne. Po nieudanym oblężeniu Malborka wrócił do posiadania Zakonu. W 1414 r. ponownie zajęty na kilka miesięcy przez Polaków. Okres wojny trzynastoletniej to czas zerwania sojuszu kapituły z Zakonem Krzyżackim. Zamek olsztyński Krzyżacy okupowali w latach 1455-1461. W 1466 r. II pokój toruński przyznał Warmię Polsce. W 1521 r. wobec ponownego zagrożenia krzyżackiego administrator dóbr kapituły Mikołaj Kopernik skutecznie przygotował zamek do oblężenia. Nie doszło jednak do starcia. Po wybitym astronomie zachowała się tablica astronomiczna. W latach 1756-1758 dobudowywano nowe skrzydło mieszkalne od strony miasta na międzymurzu. Od 1772 r. po pierwszym rozbiorze Polski zamek znalazł się pod panowaniem Królestwa Pruskiego. Dokonano sekularyzacji dóbr kościelnych. Pomieszczenia były dzierżawione, mieścił się tu Urząd Kontroli Majątków Państwowych, a od 1779 r. część z nich została przejęta przez gminę ewangelicką i przeznaczona na mieszkanie pastora, kaplicę i szkołę. Tuż przed wybuchem I wojny światowej późnobarokowe skrzydło przystosowano do potrzeb nowoutworzonego stanowiska prezydenta rejencji (m.in. podwyższono pomieszczenia refektarza, dobudowano nowe przejście od strony dziedzińca w wieżyczce). W okresie międzywojennym kolejny remont przyniósł stożkowe zwieńczenie głównej wieży zamkowej oraz utworzenie w 1921 r. Muzeum Regionalnego.Krótko po zakończeniu działań wojennych na tym terenie utworzono w niezniszczonym przez Armię Czerwoną zamku w marcu 1945 r. Muzeum Mazurskie (od 1975 r. Muzeum Warmii i Mazur). Posiada ono prawie 100 tysięcy eksponatów. Od 1973 r. odbywają się na zamku Olsztyńskie Spotkania Zamkowe "Śpiewajmy Poezję". Rosnącą od końca XIX w. na dziedzińcu zamkowym lipę zniszczyła nawałnica w czerwcu 2006 r.
Architektura
Zamek olsztyński zbudowany jest z cegły na podmurówce kamiennej na czworokątnym planie. Północno-wschodnie, podpiwniczone skrzydło przeznaczono na miejsca mieszkalne. Naprzeciw mieści się skrzydło gospodarczo-administracyjne. Na środku dziedzińca znajduje się studnia, a w narożu zachodnim główna wieża. Dla wzmocnienia ochrony wzniesiono dodatkowe mury zewnętrzne z basztami. Główny wjazd znajdował się od strony wieży przy wysokiej masywnej ścianie południowo-zachodniej. Z czasem podwyższono główne skrzydło o jedną kondygnację. Aby skomunikować z nią stary ganek dobudowano mur kurtynowy z przejściem. Oba skrzydła zamku zwieńczono dachami dwuspadowymi. Połączona ze skrzydłem południowo-zachodnim wieża była stopniowo rozbudowywana. Obecnie posiada dziewięć kondygnacji. Zachowały się ślady po kominkach, które docieplały pomieszczenia wartowników. Z wieży można było przejść na ganek obronny na murze kurtynowym. Główny wjazd na zamek broniła hurdycja - umożliwiony był atak kamieniami i gorącą smołą z wysokości.
Wnętrza
Główny dom mieszkalny na skrzydle północno-wschodnim ma cztery piętra i dwupiętrową wzmacnianą łukami sklepiennymi piwnicę (prawdopodobnie w niej mieścił się skarbiec). Wzorowano się na typowych rozwiązaniach krzyżackich. Na pierwszym piętrze znajdowała się kaplica pod wezwaniem św. Anny z dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, w części środkowej zaś trójprzęsłowy refektarz. Od zachodu komnatę miał administrator kapituły. Trzecie i czwarte piętro pełniło funkcje obronne i magazynowe. Umieszczono w rzędzie otwory stanowisk strzelniczych. Na górne poziomy większe przedmioty wciągano linami wzdłuż specjalnie do tego przygotowanego szybu. W niższym południowo-zachodnim skrzydle znalazła się piekarnia, kuchnia, browar i izbę stróża, na piętrze zaś pomieszczenia administracji i zarządcy zamku. W XVI w. przeniesiono tu kaplicę zamkową. Nazywana jest obecnie Salą Kromerowską (od biskupa Marcina Kromera, który konsekrował to miejsce w 1580 r.).
Multimedia
Bibliografia
1.L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001.
2.M. Jackiewicz-Graniec, M. Graniec, Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, Wydanie I, Olsztyn 2006.
3.J. Bałdowski, Warmia Mazury Suwalszczyzna, Warszawa, 1996.
4.http://zamkipolskie.com/olszt/olszt.html.
