Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Tłokowie

Fot. Mieczysław Kalski

Fot. Mieczysław Kalski

Zabytek architektury sakralnej wzniesiony pod koniec XIV wieku.

Lokalizacja

Kościół wybudowano na stromym pagórku, we wsi Tłokowo (niem. Lokau). Wieś znajduje się w gminie Jeziorany, w powiecie olsztyńskim.

Historia

Wieś Tłokowo (niem. Lokau) położona jest w powiecie olsztyńskim, w gminie Jeziorany. Lokacji wsi dokonał biskup warmiński Eberhard z Nysy w 1318 roku, powtórnie w 1321 roku. Zasadźcą wsi był niejaki Ludwig. Datowanie obecnego, murowanego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela jest w literaturze przedmiotu określane na lata 1370-1380 lub ok. 1400. Obiekt został wybudowany w randze kościoła parafialnego, prawa parafii utracił jednak w 1476 r., stając się filią kościoła św. Bartłomieja w Jezioranach.

Na przestrzeni wieków obiekt był nieznacznie przebudowywany, w 1622 roku dostawiono barokowe ossarium od wschodu, a w XVIII wieku kruchtę od południa oraz drewnianą wieżę od zachodu. Do znaczących ingerencji w oryginalną strukturę budowlaną kościoła należy wybicie nowych, prostokątnych otworów okiennych w miejscu gotyckich (w okresie nowożytnym).

W latach 90-tych XX wieku przeprowadzono prace konserwatorskie, mające na celu odsłonięcie malowideł ściennych i ich utrwalenie.

Opis

Kościół w Tłokowie to budowla orientowana, założona na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenna z prosto zakończonym prezbiterium, z kwadratową zakrystią od północy, kwadratową kruchtą od południa, niewielkim ossarium na planie zbliżonym do kwadratu od wschodu (nieznacznie przesuniętym z osi w kierunku południowym) oraz wieżą na planie prostokąta na osi ściany zachodniej.

Budowla jest przykładem prostego, wiejskiego kościoła salowego na Warmii. Ściany kościoła murowane są z cegły w wątku gotyckim (z użyciem cegieł zendrowanych), wzniesione na kamiennym cokole; ściany kruchty południowej są ceglano-kamienne. Na ścianach korpusu zachowały się otwory maculcowe (po rusztowaniach). Zwężająca się wieża kościelna została wzniesiona w konstrukcji drewnianej, na kamiennym cokole, oszalowana deskowaniem z listwowaniem. Wykończone w tynku lub z pozostałościami tynku są ościeża okienne z prostymi opaskami wokół okien, ściany kruchty południowej, blendy oraz wgłębne fryzy na korpusie i szczytach.

Bryła kościoła jest przykryta dachem dwuspadowym, podobnie najniższe ossarium; zakrystia i kruchta - dachami dwuspadowym, poprzecznymi, przy czym kalenica kruchty sięga wysokości fryzu podokapowego korpusu nawowego, a zakrystii wchodzi w połać główną dachu. Wieża kościoła posiada dach namiotowy, czteropołaciowy z iglicą. Na całym kościele położona jest dachówka ceramiczna esówka. Nad nawą kościoła zachowała się więźba dachowa storczykowa, pochodząca przypuszczalnie z końca XIV lub pocz. XV wieku.

Ściany podłużne kościoła są przeprute wtórnymi oknami prostokątnymi, prosto zakończonymi (dwoma w ścianie północnej i trzema w południowej). Ostrołukowe okno o uskokowych ościeżach zachowane jest w ścianie wschodniej zakrystii. Ossarium posiada dwudzielny, półokrągły otwór, z ceglanym filarkiem pośrodku. Gotycką artykulację architektoniczną elewacji tworzą pary wąskich blend ostrołukowych, do połowy tynkowanych, umieszczonych nad cokołem, odpowiednio - trzy pary pomiędzy oknami na ścianie północnej oraz po dwie na skrajach ściany wschodniej i zachodniej. Na ścianie wschodniej nawy pary te flankują środkową blendę dwuuskokową i ostrołukową. Pojedyncza para prostokątnych blend dodatkowo znajduje się w zachodniej części ściany południowej korpusu. Ściany kościoła obiegają wgłębne fryzy - podokapowy (na wysokości nadproży okiennych), który wyodrębnia dodatkowo szczyty oraz drugi, przecinający biforyjne blendy mniej więcej w połowie ich wysokości.

Kościół wyróżnia okazały, gotycki szczyt wschodni, rozczłonkowany przekątniowo ustawionymi słupkami, przechodzącymi w sterczyny, zwieńczone dwuspadowymi daszkami oraz ostrołukowymi blendami wypełniającymi przestrzeń pomiędzy słupkami na czterech kondygnacjach. Podziały wertykalne na kondygnacje tworzą pasy gładkiego fryzu, opasujące słupki sterczynowe. Dekoracyjność formy wzmacniają trójkątne szczyciki z okrągłymi przezroczami, umieszczone na przedłużeniu osi z blendami, a w zwieńczeniu – sterczyna - sygnaturka. W blendach zachowały się fragmenty dekoracji maswerkowej rytej w tynku. Szczyt zachodni jest w formie analogiczny do wschodniego, częściowo przesłonięty przez wieżę. Szczyt zakrystii, prawdopodobnie wtórnie przemurowany, wypełniają blendy o łukach odcinkowych i ostrych. Imitację słupków sterczynowych szczytu stanowią pojedyncze cegły ułożone w pionie na płask rębem skośnym. Kruchta jest zwieńczona szczytem barokowym o wypukło-wklęsłym wykroju. Do kruchty prowadzi ostrołukowy, uskokowy portal, po bokach którego znajdują się wąskie wnęki o łukach ostrych, nad portalem szersza blenda o odcinkowym zamknięciu.

Z wieży do wnętrza obiektu prowadzi ostrołukowy portal ujęty prostokątną niszą. Wnętrze salowe kościoła kryte jest drewnianym stropem. Na ścianach zachowały się gotyckie polichromie z poł. XV w. ze scenami z pasji Chrystusa (Biczowanie, Cierniem Ukoronowanie, Chrystus przed Piłatem) nad malowanym fryzem z ornamentem roślinnym i maswerkowym, a także zacheuszki na ścianach.

Wyposażenie

Pozostałe elementy wyposażenia to:

• ołtarz główny z obrazem św. Jana Chrzciciela fundacji rodziny Stanisławskich herbu Sulima, 1702 r.;
• ołtarz boczny z obrazem Zaślubin Józefa i Marii, 1698 r.;
• ołtarz boczny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i rzeźbami św. Piotra i Pawła, koniec XVI w.;
• konfesjonał z obrazem Ukrzyżowanie na zaplecku, 1 poł. XVII w.;
• ambona z bramką z 1620 r.;
• ława przyścienna z poł. XVII w.;
• antependium kurdybanowe, ok. 1685;
• chór muzyczny, XIX w.;
• granitowa chrzcielnica.

Bibliografia

1. Olkowska, Ewa: Gotyckie malowidła ścienne o tematyce pasyjnej w kościele filialnym p.w. św. Jana Chrzciciela w Tłokowie / Ewa Olkowska, Małgorzata Kumorowicz // „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski”. – R. 2 (2000), s. 188-193.
2. Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. - Olsztyn : Remix, 1992. – S. 20-21.
3. Skurzyński, Piotr: Warmia i polskie Dolne Prusy: przewodnik turystyczny / Piotr Skurzyński. - Gdynia : Wydawnictwo Region, 2012. – S. 72.
4. Chrzanowski,Tadeusz, Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Olsztyn 1978.
5. Strona internetowa zabytek.pl, Kościół filialny pw. św. Jana Chrzciciela, Tłokowo.

Linki

• Grabowski, Andrzej: Tłokowo: Kościół św. Jana Chrzciciela, www.mojemazury.pl [dostęp 31.10.2013 r.]