Zamek w Działdowie
Zamek w Działdowie (ok. 1306 - ok. 1344) - wójtowski zamek krzyżacki - twierdza zakonna o militarnym znaczeniu, położona na pograniczu mazowiecko-krzyżackim
Spis treści
Historia
W XIII wieku okolice dzisiejszego Działdowa, zwane ziemią sasińską, stanowiły teren graniczny między Mazowszem a Prusami. W 1257 r. syn Konrada Mazowieckiego, książę kujawsko-łęczycki Kazimierz odstąpił te ziemie biskupowi chełmińskiemu. Już w dwa lata później biskup odstąpił je Krzyżakom. Dokonali oni podziału administracyjnego ziem Sasiny na okręgi: Iławę, Dąbrówno, Nidzicę, Wielbark i Działdowo. Początkowo okręgi podlegały komturstwu w Dzierzgoniu. W 1341 r. zostały przejęte przez komturstwo ostródzkie. Krzyżacy przykładali wagę do strategicznego przygranicznego położenia Działdowa rozpoczynając ok. 1306 r. budowę grodu umocnionego zamkiem. Dokument lokacyjny miasta Dzialdoff (niem. Soldau) wystawiono w 1344 r. Nadania dokonał wielki mistrz krzyżacki Ludwig Koenig.
Zamek w Działdowie powstawał wieloetapowo. Jeszcze przed lokacją miasta powstał tzw. Dom Duży. Rozbudowę warowni przyspieszył niszczący miasto najazd litewski księcia Kiejstuta w 1376 r. W 1383 r. w mieście powołano wójtostwo. Spalony zamek został prawdopodobnie postawiony od początku. Miał odpowiadać potrzebom miejscowych władz. Trwający nieustannie konflikt polsko-krzyżacki doprowadził do próby zdobycia zamku przez księcia mazowieckiego Bolesława w 1409 r. Oblężenie zakończyło się porażką wojsk polskich. Rok później zamek został zajęty bez walki przez zwycięską armię Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej. Działdowo miało zostać oddane we władzę księcia Ziemowita Mazowieckiego. Panowanie nad tym terenem okazało się jednak nietrwałe i już 26 IX 1410 r. Krzyżacy ponownie objęli władzę brutalnie represjonując miejscową ludność za sprzyjanie Polakom. Terror odniósł skutek. W cztery lata później mieszczanie byli wrogo nastawieni do nadchodzących wojsk polskich. Oblężenie trwało tylko osiem dni. Zakończyło się klęską i odwrotem Polaków.
W 1440 r. wysokie obciążenia podatkowe skłoniły Działdowo do wstąpienia w Związek Pruski - porozumienia miast wymierzonego w Krzyżaków. W 1454 r. wybuchła wojna trzynastoletnia. Miasto walczyło ze zmiennym sukcesem z Krzyżakami poprzez wystawienie związkowych wojsk po stronie polskiej. Ostatecznie II pokój toruński przyznał miasto Zakonowi. W ostatniej wojnie polsko-krzyżackiej w 1520 r. miasto zostało zdobyte przez wojska polskie króla Zygmunta, a oblegany zamek spłonął poważnie uszkodzony. Po Hołdzie Pruskim i sekularyzacji w Działdowie rezydował starosta - urzędnik książęcy. Mijała epoka średniowiecza i militarne znaczenie zamków. Miejscowa warownia służyła odtąd administracji państwowej uzależnionych od Polski Prus Książęcych. Zamek został wyremontowany i przekształcony zgodnie ze stylem renesansowym.
Podczas Potopu działdowski zamek zajął na swoją siedzibę król szwedzki Karol X Gustaw. Rezydował tu przyjmując zagraniczne poselstwa w latach 1656-1660. W 1723 r. władze Królestwa Prus oddały część pomieszczeń zamkowych z kaplicą do użytkowania gminie kalwińskiej. Działalność gminy na zamku trwała osiemdziesiąt lat ratując od upadku i ruiny Dom Główny. W latach 1865-1868 funkcjonowała tu także żydowska synagoga.
W XIX wieku zamek pełnił już tylko funkcje gospodarcze, z czasem zapadła decyzja o jego częściowej rozbiórce. W roku 1850 rozebrano skrzydła boczne oraz wieżę. Osiemnaście lat później na zamku wybuchł pożar. Przez prawie dwadzieścia następnych lat Dom Główny nie miał odbudowanego dachu. W 1908 r. niemieckie ministerstwo rolnictwa utworzyło na zamku spichlerz. Traktat wersalski po I wojnie światowej zwrócił Działdowo Polsce. Władze zamierzały utworzyć w miejscowym zamku Muzeum Grunwaldu. Do realizacji planu nie doszło, przeprowadzono jedynie prace zabezpieczające. Pod koniec II wojny światowej artyleryjski atak Armii Czerwonej zniszczył zamek.
W latach siedemdziesiątych rozpoczęto prace remontowe. W 1973 r. rozpoczęto odbudowę skrzydła zachodniego. Odtworzono sklepienia w wielu pomieszczeniach zamkowych. Planowane oddanie zabudowań na cele kulturalne nie doszło do skutku. Remont został przerwany. Podjęto go ponownie po dopiero wielu latach. Zachowane gotyckie średniowieczne elementy połączono ze współczesnymi formami architektonicznymi. Siedzibę znalazł tu Urząd Miasta. Zamek nie jest udostępniony do zwiedzania - w dni powszednie można jedynie wejść na otwarty dla chętnych dziedziniec, który w rzeczywistości jest parkingiem dla urzędników.
Architektura i wnętrza
Zamek w Działdowie zbudowano na planie kwadratu 46 x 47 m. Wybrano miejsce korzystne ze względów militarnych - bliskość rzeki Działdówki i mokradeł. Dodatkowo usypano wzniesienie dla kamiennych fundamentów. Wzdłuż krawędzi poprowadzono mur obronny z wysuniętymi narożami. Pomiędzy murem obronnym a murem kurtynowym zamku istniało więc międzymurze. W narożu najbliższym bramy wzniesiono na planie kwadratu wysuniętą z obrębu murów główną wieżę zamkową (w piwnicach mieściła więzienie, obecnie pozostał po niej jedynie nadbudowany fundament). W narożu północnym stanęła zaś mniejsza wieża o bryle wielokąta foremnego na planie kwadratu. Wjazd na zamek prowadził przez most zwodzony nad fosą i bramę. Stykające się bezpośrednio z zabudowaniami miejskimi przedzamcze zlokalizowano na stronie zachodniej od głównego zamku i oddzielono od niego fosą. Miało ono charakter gospodarczy. Istniały bowiem na jego terenie stajnia, słodownia i spichlerz. Powierzchnię przedzamcza ograniczał i chronił mur obronny wraz ze znajdującą się w jednym z narożu niewielką wieżą o czterech bokach.
Dom Główny został wzniesiony w południowo-zachodniej części zamku. Od boków jego bryły odchodziły potężne kurtynowe mury. Budynek posiadał dwie kondygnacje z podpiwniczeniem. Pełniące funkcję gospodarczą przyziemie zajmowała kuchnia o sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Pierwsze piętro pełniło zaś rolę reprezentacyjną. Wejście na nie umożliwiał drewniany zewnętrzny krużganek. Ciepło zapewniały specjalne kanały grzewcze. Pomieszczenia, które znajdowały się na pierwszym piętrze to: kaplica (część środkowa), refektarz (część południowa), kancelaria (część północna dolna) i miejsca mieszkalne (część północna górna). Kaplica i refektarz posiadały wysokie okna i ozdobione były bogatymi polichromiami. W latach siedemdziesiątych XX wieku odrestaurowano sklepienia gwiaździste w tych pomieszczeniach.
Trzecia kondygnacja stanowiła magazyn i część obronną z miejscami strzelniczymi. Przejście na to wyższe piętro umożliwiały schody znajdujące się między kancelarią a kaplicą.
Po wykonaniu badań archeologicznych w latach 1981-1989 stwierdzono, że dziedziniec zamkowy posiadał studnię. Nie można zaś jednoznacznie stwierdzić czy istniała wieża danskerowa bądź wykusze ustępowe.
Multimedia
Bibliografia
1.M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, wydanie I, Olsztyn 2006.
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski, Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001.
3. M. Haftka, Zamki krzyżackie w Polsce, 1999.
4. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
5. http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-1924.htm.
6. http://www.zamkipolskie.com/dzial/dzial.html
