Kościół pw. św. Małgorzaty w Pierzchałach

Źródło: www.commons.wikimedia.org

Źródło: www.marienburg.pl

Ołtarz główny z XVII wieku. Fot. Anton Ulbrich. 1904/1909 rok.
Źródło: Prusy Wschodnie - dokumentacja historycznej prowincji, Warszawa IS PAN, 2006, nr 57753.

Ambona z 1692 roku. Fot. Anton Ulbrich. 1904/1909 rok.
Źródło: Prusy Wschodnie - dokumentacja historycznej prowincji, Warszawa IS PAN, 2006, nr 57761.

Zabytek architektury sakralnej wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku.

Lokalizacja

Kościół został wzniesiony w centrum wsi Pierzchały (niem. Pettelkau). Wieś położona jest w powiecie braniewskim, w gminie Płoskinia.

Historia

Kościół, pod pierwotnym wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, został wzniesiony w latach 1330-1341 z myślą o osadzeniu przy nim kapituły kolegiackiej. Po przeniesieniu jej do Głotowa (w 1343 roku, a w 1347 do Dobrego Miasta) zmianie uległa koncepcja architektoniczna (zbudowano mniejszy kościół). Budowę zrealizowano w trzech etapach: najpierw wzniesiono prezbiterium, następnie nawę i na końcu zakrystię. W XV wieku dostawiono do nawy kaplice od północy i południa, a na przełomie XIV i XV wieku wieżę od strony zachodniej, nadbudowaną następnie w początkach wieku XVI i podwyższoną w konstrukcji drewnianej w 1770 roku. W XVIII wieku powstała kruchta od strony południowej. Świątynię odrestaurowano 1894 roku i w tym stanie dotrwała do zakończenia drugiej wojny światowej. W 1945 roku została częściowo zniszczona. Utraciła wówczas cały bogaty wystrój wnętrza. W latach 1959-1960 budynek zaadoptowano na magazyn utworzonego na terenie wsi Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Usunięto wówczas resztki obu kaplic i kruchty, rozebrano pozostałości szczytów i drewnianą część wieży. Nawę i prezbiterium nakryto prowizorycznie, a ich wnętrza przedzielono na kondygnacje stropami. Po likwidacji PGR-ów, w 1992 roku kościół przekazano archidiecezji warmińskiej. W 1995 roku podjęto decyzję o jego odbudowie. Po kilku latach prac rekonstrukcyjnych kościół został ponownie konsekrowany 17 października 1999 roku przez Arcybiskupa Edmunda Piszcza. Od początku XV wieku był to kościół filialny związany z parafią w Szalmii (kościół w tej miejscowości wraz z większością okolicznych zabudowań został zniszczony w 1945 roku). Na początku lat 90-tych XX wieku włączono go do parafii Trójcy Świętej w Chruścielu, a w 1996 roku utworzono tu samodzielną parafię.

Opis

Jest to kościół gotycki, orientowany, murowany z cegły. Po stronie zachodniej znajduje się prostokątna, szersza od nawy wieża z kruchtą w przyziemiu, do której prowadzi portal ostrołukowy z profilowanymi ościeżami. Dolna kondygnacja wieży wykonana została z cegły na podmurówce z kamienia polnego. Jej elewacje podzielone zostały wąskimi blendami zamkniętymi łukiem odcinkowym. W górnej, ma konstrukcję drewnianą i jest oszalowana deskami. Wieńczy ją dach czterospadowy z dachówki. Nawę wzniesiono na planie kwadratu, prezbiterium jest prostokątne i nieco węższe, wyodrębnione jedynie we wnętrzu uskokiem. Od strony południowej przy prezbiterium znajduje się zakrystia. Korpus nawowy przykryty został dachem dwuspadowym z dachówki, a jego szczyty zdobią charakterystyczne sterczyny. W nawie i prezbiterium zachowały się fragmenty sklepień krzyżowo-żebrowych z XIV wieku, w zakrystii – z wieku XVI. Elewacje nawy i prezbiterium ozdobione zostały płycinowym, tynkowanym fryzem podokapowym, z ostrołukowymi wąskimi oknami. Prezbiterium wzmocnione zostało szkarpami.

Wyposażenie

Wyposażenie kościoła zostało zniszczone w 1945 roku. Zachował się jedynie dzwon kościelny, przechowany w sąsiednim Chruścielu i średniowieczna granitowa chrzcielnica.

Ciekawostki

• Kościół ten, obok świątyń wybudowanych w Ełdytach Wielkich i Szalmii (istniejący do 1945 roku), należy do najstarszych na Warmii.
• Pod koniec lat 50-tych XX wieku gotycki portal kościoła zamurowano, częściowo również˙ wejścia boczne. W ich miejsce wstawiono wrota, przez które w poprzek nawy jeździły traktory z przyczepami, składając tam m.in. sztuczne nawozy.

Bibliografia

1. Borzyszkowski Marian: Odbudowa kościoła w Pierzchałach / Marian Borzyszkowski // „Studia Warmińskie”. – T. 37 (2000), cz. 2, s. 383-393.
2. Kasprzycka, Ewa: Zabytki ocalały na fotografiach: kościół św. Małgorzaty / Ewa Kasprzycka // „Dziennik Elbląski”. – 2002, nr 167, dod. „IKAT – Gazeta Braniewska”, nr 29, s. 7.
3. Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej. Tom 1 / red. Bronisław Magdziarz. – Olsztyn : Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999. – S. 168.
4. Katalog zabytków sztuki. T. 2: Województwo elbląskie. Braniewo, Frombork, Orneta i okolice. Z. 1: tekst / pod red. Mariana Arszyńskiego i Mariana Kutznera. - Warszawa : Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1980. - S. 174-175.