Zamek w Szczytnie

Pozostałości zamku. W tle szczycieński ratusz.
Źródło: Wikimedia Commons

Zabytek architektury wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku.

Lokalizacja

Zamek został ulokowany na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami: Domowym Dużym i Domowym Małym. Wokół zamku rozwinęła się osada i dwie wsie, które w XVIII wieku scalono i przekształcono w miasto (dzisiejsze Szczytno, niem. Ortelsburg).

Historia

Warownia została wzniesiona przez Krzyżaków na miejscu wcześniejszej strażnicy drewnianej z połowy XIV wieku, a spalonej w 1370 roku podczas najazdu Litwinów pod wodzą Kiejstuta. Budowę rozpoczął wielki szpitalnik i komtur elbląski Ortulf von Trier (od jego imienia pochodziła nazwa zamku i późniejszej osady – Ortulfsburg, zamienione następnie na Ortelsburg). Prace przeprowadzono w latach 1370-1390. Warownia została siedzibą prokuratora, do 1466 roku podległego komturii elbląskiej, a następnie, do 1525 roku, komturii w Pasłęku. W czasie wojen polsko-krzyżackich w XV i na początku XVI wieku zamek kilkakrotnie przejmowany był przez polskie wojska (m.in. w 1410 roku i w latach 1454-1455). Po sekularyzacji Prus w 1525 roku zamek utracił znaczenie i przestał pełnić funkcję ważnej nadgranicznej warowni. Powołano tu siedzibę starostów książęcych i zaadaptowano na książęcą leśną rezydencję i pałac myśliwski. W tym celu w latach 1579-1581 przeprowadzono jego gruntowną przebudowę pod kierunkiem i według projektu Blasiusa Berwarta i Hansa Wismara z Królewca. Z tego okresu pochodzą owalne basteje artyleryjskie, wybudowane w narożach muru obwodowego. Pod koniec XVII zamek był zrujnowany i w końcu został opuszczony. W XVIII wieku dokonano rozbiórki skrzydła południowego i górnych kondygnacji pozostałych skrzydeł, wieży głównej oraz fortyfikacji przedzamcza. Cegły i kamienie użyto do budowy domów w mieście. Zasypano też fosy, a w zachowanych częściach budynków zamku głównego urządzono magazyny wojskowe. W roku 1924 podjęto na tym terenie badania archeologiczne, odsłonięte wówczas, i częściowo zrekonstruowano, zarys założenia zamkowego (z czasów nowożytnych i bez skrzydła bramnego). Pozostałości zamkowej budowli w 1939 roku zaadaptowano na muzeum regionalne. Natomiast na terenie dawnego przedzamcza w 1938 roku wzniesiono nowy gmach ratusza, według projektu Kurta Fricka z Królewca. Po 1945 roku w części dawnego zamku nadal mieściły się magazyny. W 1969 roku przeprowadzono badania archeologiczne i wykonano prace porządkowe i budowlano-konserwacyjne. Do dnia dzisiejszego zachowały się ruiny dolnych partii murów i relikty fundamentów wieży głównej.

Opis

Było to założenie dwuczłonowe, na które składały się: zamek główny i przedzamcze. Zamek główny był regularny, kwadratowy, o boku 39 m, czteroskrzydłowy. W zniesiono go z cegły na wysokim kamiennym cokole. W narożniku południowo-zachodnim usytuowano mocno wystającą poza lico murów czworoboczną, kamienną wieżę główną (9 x 9 m). Domem głównym było skrzydło północne, podpiwniczone, trzykondygnacyjne, z pomieszczeniami gospodarczymi w przyziemiu i kaplicą, refektarzem oraz izbą prokuratorską na piętrze. Ostatnie piętro pełniło funkcję magazynowo-obroną. W zamku mieściły się także: kuchnia, piekarnia, spiżarnia, magazyn mięsa, soli, słodownia, browar, a także prochownia i zbrojownia. Skrzydła boczne, również podpiwniczone były węższe i krótsze. Na osi skrzydła południowego znajdował się mur z bramą wjazdową, oddzielającą dziedziniec od przedzamcza. Zamek był otoczony parchamem, murem obronnym i głęboką fosą. Duże przedzamcze utworzone na planie prostokąta rozciągało się dalej na południe i było otoczone murem obronnym z fosą oraz wieżyczkami obronnymi w narożach. Wjazd bramny na przedzamcze prowadził od wschodu, przez most zwodzony nad fosą. Znajdowały się tutaj zabudowania gospodarcze (stajnie, obory, łaźnia itp.) oraz budynki mieszkalne służby.

Multimedia

Film udostępniony w ramach projektu Regionalna Kronika Filmowa

Bibliografia

1. Bieszk, Janusz: Zamki państwa krzyżackiego w Polsce / Janusz Bieszk. – Warszawa : Bellona, 2010. – S. 152-156.
2. Jackiewicz-Garniec, Małgorzata: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury / Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec. - Olsztyn : Studio Arta, 2006. – S. 395-401.
3. Liżewska, Iwona: Szczytno - przewodnik po historii i zabytkach miasta / Iwona Liżewska. – Szczytno : Gmina Miejska Szczytno, 2008. – S. 2.
4. Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. – Olsztyn : Remix 1992. – S. 133-134.
5. Torbus, Tomasz: Zamki krzyżackie = Deutschordensburgen / Tomasz Torus. – Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010. – S. 219-224.

Zobacz też

• Zamek w Szczytnie, materiał zamieszczony na stronie internetowej www.zamki.pl [dostęp 12.03.2014 r.]