Polichromia w Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie

Fragment polichromii widziany z północnej empory.
Źródło:commons.wikimedia.org.

To główna ozdoba Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie.

Rys historyczny

Polichromia w Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie jest jedynym zachowanym dziełem Jana Lossaua. Powstała w latach 1748-1749 z inicjatywy Kapituły Warmińskiej i stanowi jeden z głównych elementów wyposażenia wnętrza tej świątyni.

Charakterystyka

Malarskie dzieło Lossaua (i jego pomocników - można wyróżnić jeszcze minimum jeden „pędzel” po analizie stylistycznej) składa się z kilku cykli. Wykonana została metodą tempery na desce.

Główną opowieść malarską stanowi Legenda Krzyża Świętego wzbogacona o legendarne opowieści z dziejów relikwii Krzyża Świętego. Drugi cykl stanowią postacie świętych i teologów tzw. „nauczycieli wiary” wraz z cytatami z ich dzieł odnoszącymi się do istoty Krzyża. Trzeci cykl stanowią przedstawienia odnoszące się do Starego i Nowego Testamentu oraz dzieł teologicznych. Dodatkowo na emporach kościoła znajdują się freski odnoszące się do ostatnich słów Jezusa (strona południowa) i cudów po śmierci Chrystusa (strona północna). Na emporach umieszczone są też sceny odnoszące się cudownych uzdrowień jakie miały miejsce w Chwalęcinie za sprawą „czarnego krucyfiksu”. Pierwotnie zdobione freskami były też filary i pilastry, obecnie zakryte marmoryzacją z XIX wieku.

Układ

Główny cykl Legendy Krzyża Świętego składa się z 14 scen. Ich ułożenie wynika z ich hierarchii ważności, a nie układu chronologicznego. Sposób ich odczytywania jest następujący: Od sceny wstępnej nad ołtarzem głównym, przez środek kościoła w kierunku wschodnim, następnie sceny między ołtarzami z pierwszeństwem strony północnej, dalej sceny w środku kościoła i w części wschodniej trzy sceny od północy ku południu (jedna scena jest zasłonięta przez prospekt organowy). Dalej następują sceny w nawach bocznych, najpierw północnej, a później południowej.

Pierwsza scena nad ołtarzem głównym ukazuje Krzyż Święty jako symbol zbawienia, została ona jak i sześć kolejnych oparta na fragmentach z Brewiarza Rzymskiego w jego brzmieniu z XVIII wieku. Na osi od sceny wstępnej znajdują się dwie najważniejsze sceny w całej polichromii: Odnalezienie Krzyża Świętego przez świętą Helenę oraz Podwyższenie Krzyża Świętego. Około roku 325 na polecenie świętej Heleny rozpoczęto w Jerozolimie poszukiwania narzędzi męki Chrystusa. W obecności cesarzowej (św. Helena była matką cesarza Konstantyna), biskupa Jerozolimy Makarego oraz innych dostojników odkryto cysternę, w której znaleziono narzędzia męki Pańskiej. Scena Podwyższenia Krzyża stanowiąca najważniejszą część polichromii ukazuje moment oddania czci Krzyżowi przez władzę duchową - reprezentowaną przez biskupa Makarego, świecką - poprzez ukazanie cesarza (Konstantyna Wielkiego?) i świętą Helenę. Towarzyszące im osoby symbolizują pozostałe stany i ludy zamieszkujące Imperium Rzymskie. Zanim jednak mogło nastąpić podwyższenie, należało rozwiązać problem autentyczności znalezionej relikwii. W cysternie znaleziono trzy krzyże, oprócz Chrystusowego były też dobrego i złego łotra. Rozwiązanie tego problemu jest widoczne w kolejnej scenie umieszczonej na północ od ołtarza głównego między filarem a pilastrem. Do biskupa Makarego przyniesiono chorą kobietę. Biskup po kolei przykładał do niej krzyże. Dwa pierwsze nie przyniosły żadnego efektu, dopiero trzeci krzyż sprawił, że kobieta odzyskała zdrowie. w ten sposób wskazano krzyż, na którym umarł Jezus. Symetrycznie do tej sceny, po stronie południowej od ołtarza znajduje się scena, w której biskup Makary wskrzesza za pomocą Krzyża młodzieńca. Scena ta odróżnia się od pozostałych stylistycznie i kolorystycznie, bowiem została namalowana na nowo ok. 1899 przez Justiusa Bronkowskiego z Elbląga. Dwie kolejne sceny znajdują się w połowie kościoła i dotyczą fragmentu historii określanej w teologii krzyża jako Odzyskanie Krzyża. Trzysta lat po Odnalezieniu Jerozolima została zajęta przez Persów, a relikwie Krzyża Świętego zostały przez nich zrabowane. Po długiej i wyczerpującej walce cesarz bizantyjski Herakliusz pokonał wroga i odzyskał zagrabione przedmioty. Odzyskane relikwie postanowiono w uroczystej procesji wnieść do Jerozolimy. Kiedy władca miał wkroczyć do miasta przez Bramę Kalwaryjską, to według legendy drogę miał mu zagrodzić anioł i powiedzieć że nie może podążać jako cesarz z Krzyżem drogą, którą Chrystus szedł na mękę. W Chwalęcinie scena ta znajduje się w środkowej części kościoła po stronie północnej w przestrzeni między filarami. W przedstawieniu tym zastąpiono anioła biskupem. Po uniemożliwieniu wejścia do Jerozolimy Herakliusz odrzucił zdobiące go szaty cesarskie, uznał siebie za człowieka grzesznego, przebrał się w strój pokutny i dopiero wtedy mógł wnieść krzyż na Golgotę. Metamorfoza cesarza została ukazana w scenie umieszczonej w analogiczny sposób po stronie południowej.

W części wschodniej kościoła znajdują się sceny odnoszące się do różnych zwycięstw chrześcijaństwa. Od północnej strony znajduje się objawienie Krzyża cesarzowi Konstantynowi przed bitwą na moście mulwijskim. Tuż przed rozstrzygającą bitwą z Maksencjuszem Konstantyn miał objawienie. Ujrzał na niebie krzyż z napisem "In hoc signo vinces" (Z tym znakiem zwyciężysz). Po tej wizji miał rozkazać aby ten znak umieszczono na sztandarach i symbolach jego armii. Dopiero po zwycięskiej bitwie miał się dowiedzieć że znak ten jest symbolem wyznawców Chrystusa. Scena następna zasłonięta przez prospekt organowy dotyczy rekonkwisty. trzej władcy: Alfons król Kastylii, Piotr król Aragonii oraz Sancho król Nawarry wspólnie walczyć przeciwko niewiernym. Na czele wojsk postawili kanonika Paschalisa który pokonał liczne armie etiopskie (afrykańskie oddziały sprowadzone przez muzułmanów). Ostatnia w tym ciągu scena odwołuje się do wypraw krzyżowych. Podczas jednej z bitew Baldwin I król Jerozolimy dzięki pomocy relikwii Krzyża Świętego pokonał armię turecką. W bitwie tej przeciwko 40 000 muzułmanów walczyło tylko 3 000 wojowników chrześcijańskich.

W nawach bocznych znajdują się cztery sceny o mniejszej randze ukazujące inne przykłady potęgi Krzyża. W północnej nawie bocznej znajduje się scena ukazująca nawrócenie Neamiasza, jednego z dowódców wojskowych cesarza Dioklecjana. Na rozkaz cesarza został on wysłany z armią do Jerozolimy aby dokonać rzezi miejscowych chrześcijan. W drodze do Jerozolimy objawił się Neamiaszowi Krzyż. Objawienie to spowodowało nawrócenie dowódcy. Zamiast do Jerozolimy poprowadził swój oddział przeciwko koczownikom nękającym miasto i okolice ciągłymi napadami. Po zwycięstwie nad nimi wkroczył triumfalnie do miasta. Działanie to spowodowało gniew cesarza i Neamiasz znany już jako Prokop został stracony z cesarskiego rozkazu. Jako męczennik jest czczony do dzisiaj na Bliskim Wschodzie i we Włoszech. W sanktuarium została przedstawiona scena ukazująca nawrócenie podczas podróży. Malarz tworząc tą scenę naśladował liczne przedstawienia ukazujące nawrócenie św. Pawła w drodze do Damaszku. W tej samej nawie znajduje się scena ukazująca wydarzenia z roku 955. Miasto Augsburg było oblegane przez Madziarów, jednym z dowódców obrony był biskup Ulryk, który swoją niezłomna postawą bronił miasta i błogosławił je relikwią Krzyża Świętego przechowywaną w tamtejszej katedrze. Dzięki cudownej pomocy relikwii mogli mieszkańcy doczekać odsieczy cesarza Ottona I. Scena ukazuje moment kiedy to mieszkańcy z biskupem na czele wyszli z miasta obserwować nacierającą armię cesarską. W nawie południowej znajdują się dwie ostatnie sceny. W jednej z nich znajduje się przedstawienie Alfonsa króla Luzytanii (Portugalii) aby ze znakiem krzyża walczył z niewiernymi, bo tylko w ten sposób będzie odnosił zwycięstwa. Scena ta jest interesująca pod kilkoma względami. Tylko w tej scenie na Krzyżu przedstawiono Chrystusa. Dodatkowo postać króla stawowi naśladownictwo przestawienia cesarza Konstantyna ze sceny objawienia przed bitwą na moście mulwijskim. Ostatnia scena zamykająca opowieść o Krzyżu Świętym ukazuje zamieszanie jakie nastąpiło wśród Turków po tym jak sułtan Saladyn umieścił relikwię Krzyża Świętego na grobie swej matki. Według legendy matką najważniejszego z dowódców muzułmańskich miała być księżniczka pochodzenia ormiańskiego, będąca chrześcijanką tego obrządku. Z miłości do niej i szacunku do jej religii umieścił krzyż na jej grobie. Kiedy rozgniewani Turcy chcieli go zrzucić zostali porażeni przez błyskawice.

Wymowa polichromii

Polichromia w kościele w Chwalęcinie ukazuje szczególne momenty chwały Krzyża Świętego, oraz władzy duchowej reprezentowanej przez Kościół Katolicki. Zastanawiające jest odwołanie do idei krucjat i walki z niewiernymi w momencie kiedy Imperium Osmańskie będące przez wieki największym zagrożeniem chrześcijańskiej Europy traciło na znaczeniu. Hasła te aktualne były jeszcze 50 lat wcześniej, ale w momencie powstania polichromii były już anachroniczne. Wyjaśnieniem może być położenie geograficzne sanktuarium. Od 1525 roku kilka kilometrów w kierunku zachodnim znajdowała się granica z protestanckimi Prusami. Biskupi wraz z kapitułą warmińską rościli sobie prawo do opieki nad katolikami mieszkającymi na sąsiednim terenie. Można podejrzewać że w rzeczywistości chodziło o politykę wymierzoną w protestantów. Aby nie drażnić bezpośrednio sąsiada który rósł w siłę kapituła zamówiła dzieło mające ukazać siłę i potęgę katolicyzmu w starciu z innymi przeciwnikami. Samo sanktuarium znajdujące się tak niedaleko granicy było niczym słup graniczny zaznaczający że ziemia warmińska jest niezależna religijnie i politycznie do sąsiednich Prus.

Zobacz też

• Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie
• Jan (Johannes) Lossau
• Kapituła Warmińska

Linki

• Informacje na temat Sanktuarium [1]