Kościół pw. św. Jerzego w Szalmii

Fot. Rudolf Schulze-Marburg 1943/1945.
Źródło: www.zi.fotothek.org

Źródło: wolneforumgdansk.pl

Źródło: www.marienburg.pl

Wnętrze kościoła.
Źródło: wolneforumgdansk.pl . Cyt. za: "Ostpreussen in 1440 Bildern", Gerhard Rautenberg, 1972.

Ołtarz św. Jerzego. Fot. Anton Ulbricha z początku XX wieku.
Źródło: Kaplica na zamku w Lidzbarku Warmińskim, Olsztyn 2010, s. 73.

Plan budowli w Schalmey.
Źródło: D. Loyal, Sakrale Backsteingotik im Ermland, Bonn 1995.

Zabytek architektury sakralnej istniejący od XIV wieku do 1945 roku.

Lokalizacja

Kościół został wybudowany na terenie wsi Szalmia (niem. Schalmey). Wieś położona jest w powiecie braniewskim, w gminie Płoskinia.

Historia

Kościół w Szalmii wybudowany został w latach 1330-1340. Należał do najstarszych kościołów na Warmii, obok świątyń w Edytach Wielkich i Bartągu. Istnieją informacje, że już z 1249 roku funkcjonowała świątynia na terenie miejscowości „Slinia”, późniejszej Szalmii. Patronat nad ówczesnym kościołem w Schalmey od 1289 roku pełnili Albert i Johann Fleming oraz Conrad Wenderpfaffe. W 1343 roku, w wyniku przenoszenia pierwszej kolegiaty z Pierzchał, zmienił się status parafii i kościoła w Szalmii. Kościół inkorporowano wówczas do struktur kościelnych Pieniężna. W latach 1593-1598 funkcję proboszcza pełnił ksiądz Zachariasz Kenchel, który następne 23 lata spędził w Unikowie. Kościół rozbudowano w I połowie XVII wieku, natomiast przebudowywano go w latach 1903-1906. Pod koniec lutego 1945 roku wojska rosyjskie przekroczyły rzekę Pasłękę pod miejscowością Chruściel i Szalmią, gdzie doszło do dużej bitwy pancernej. W jej wyniku budowla uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Ruiny kościoła rozbierane były sukcesywnie w kolejnych latach powojennych.

Opis

Świątynia zbudowana była z cegły i kamienia polnego. Podstawa kwadratowej wieży kościelnej, dobudowywanej w 1622 roku, wykonana była z cegły. Powyżej pierwszej kondygnacji wzniesiona była z drewna. Wieńczył ją czterospadowy dach zakończony iglicą, u dołu zdobiły natomiast półkoliste blendy i niewielkie okienka. Stosunkowo niewielka bryła kościoła sprawiała wrażenie solidnej z powodu daleko wysuniętego prezbiterium, wspartego przyporami i znajdujących się po obu jego stronach kaplicach. Sterczyny, ostrołukowe wysokie okna oraz blendy podkreślały natomiast jego gotycki rodowód i cechy. Kościół miał budowę halową, z kruchtą od wschodu, z prezbiterium po stronie zachodniej, zwieńczonym wewnątrz sklepieniem gwiaździstym, oddzielonym od nawy łukiem tęczowym. Sklepienie w głównej nawie kościoła zamykał prosty polichromowany sufit, wykonany z drewna. Ściany wokół łuku bogato ozdobiono malowidłami. W głębi prezbiterium znajdował się ołtarz główny i stalle, natomiast od strony wieży – ambona. Dwa boczne ołtarze umieszczono przed łukiem.

Wyposażenie

Zabytkowe wyposażenie świątyni stanowiły zarówno obiekty z okresu średniowiecza, jak i naczynia liturgiczne w stylu barokowym. W kościele znajdował się ołtarz główny pw. św. Jerzego z 1661 roku. Jego centrum stanowił obraz z wizerunkiem patrona. Malowidło należało do rzadkich przestawień świętego na Warmii (praca analogiczna do obrazów ołtarzowych w kościele w Radostowie oraz z kaplicy zamkowej w Lidzbarku Warmińskim). Gotycka kamienna chrzcielnica, o charakterystycznych dekoracjach w kształcie lilii i zwierząt fantastycznych, obecnie znajduje się w kościele pw. św. Maksymiliana Marii Kolbe w Kutach. Przeniesiona została najprawdopodobniej w latach 80-tych XX wieku. W kościele znajdowały się też zabytkowe:

• srebrna monstrancja barokowa, prawdopodobnie przeniesiona do innej świątyni po zburzeniu Szalmii
• kielichy barokowe z warsztatów: złotnika olsztyńskiego Johannesa Christopha Geese'go oraz elbląskiego Karola Wilhelma Prölla
• pacyfikał wykonany przez złotnika lidzbarskiego Jana Bartolomowicza
• kadzielnica srebrna barokowa, uprzednio znajdująca się w kościele parafialnym w Płoskini
• srebrna łódka na kadzidło z 1767 r. wykonana przez braniewskiego złotnika Jana Zachariasza Krzyzewicza
• złocone ampułki mszalne z 1790 r. wykonane przez królewieckiego złotnika Jana Gotfryda Zimmermanna.

Ciekawostki

• Kościół ten, obok świątyń wybudowanych w Ełdytach Wielkich i Pierzchałach, należał do najstarszych na Warmii.

Bibliografia

1. Chrzanowski, Tadeusz: Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii / Tadeusz Chrzanowski. – Olsztyn : Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1978. - S. 8.
2. Chłosta, Jan: Słownik Warmii / Jan Chłosta. - Olsztyn : Littera, 2002. - S. 349
3. Kopiczko, Andrzej: Kościół parafialny w Bisztynku w świetle wizytacji z 1798 roku / Andrzej Kopiczko // „Studia Ełckie”. - 2011, nr 13, s. 134.
4. Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce. Katalog / Jadwiga Kuczyńska. – Lublin : KUL, 1984. - Poz. 26; Por. „Ermlandisches Kirchenblatt“. - 1936, s. 259.
5. Piskorska, Józefa: Złotnictwo sakralne na Warmii w okresie baroku / Józefa Piskorska. Cz. 2, Ilustrowany katalog zachowanych dzieł. - Olsztyn : Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2007. – S. 112-113.

Zobacz też

• Polichromie w kościele w dokumentacji z lat 1943-1945, materiał na stroniewww.zi.fotothek.org