Karol Małłek

(1898-1969) - nauczyciel, działacz społeczny, pisarz

Biografia

Urodził się 18 marca 1898 r. w Brodowie (pow. działdowski). Po skończeniu miejscowej szkoły(1904-1911) pracował na gospodarstwie rodziców. W 1917 r. powołany do wojska niemieckiego. Walczył na froncie francuskim pod Verdun. Zdemobilizowany w 1919 roku. Po włączeniu Działdowszczyzny do Polski ukończył kurs nauczycielski(1920-1921) i uczył w szkołach w Furgałach, Płośnicy i Działdowie (1921-1923). Skończył kurs nauczycielski w Toruniu i zdał maturę (1924). Następnie był kierownikiem szkoły w Nowej Wsi (1924-1925), Kisinach (1925-1933). 26.06.1928 złożył egzamin nauczycielski kwalifikacyjny. Skończył dodatkowe kursy nauczycielskie (m.in. w Brodach k. Krakowa, 1929-1930), nauczał w szkole powszechnej w Działdowie (1933-1937), był kierownikiem szkoły w Pierławce (1937-1939). W czasie wojny ukrywał się w Warszawie. W listopadzie 1944 r. przedstawił Krajowej Radzie Narodowej memoriał dot. powrotu Warmii i Mazur do Polski. W Działdowie był przewodniczącym Powiatowej Rady Narodowej ((15.02.1945-3.08.1945), następnie zorganizował i był prezesem Instytutu Mazurskiego w Olsztynie. Został dyrektorem Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich (1.11.1945-12.10.1950), następnie był kierownikiem Wydziału w Kuratorium Okręgu Szkolnego w Olsztynie (1950-1951). Od lipca 1951 na emeryturze zamieszkał w Krutyni (pow. mrągowski). Ponownie objął stanowisko dyrektora Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich (1.11.1957-30.06.1960). W latach 1960-1962 mieszkał w Olsztynie i Krutyni, w latach 1962-1969 w Toruniu i Krutyni. Zmarł 28 sierpnia 1969 r. w Krutyni, pochowany w Olsztynie.

Działalność

Po I wojnie światowej zaangażował się w działalność w ruchu chłopskim i robotniczym. Od 1921 r. był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Mazur, był skarbnikiem Polsko-Mazurskiego Towarzystwa Ewangelickiego. Był sekretarzem Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych (od 1922 r.), był sekretarzem Oddziału Zrzeszenia Ewangelików Polskich w Działdowie. W 1935 r. został współzałożycielem i prezesem Związku Mazurów (działał do 1944). W czasie wojny, przebywając w Warszawie utrzymywał kontakt z działaczami mazurskimi. Zorganizował tajny Mazurski Instytut Naukowy, którego celem było przygotowanie materiałów naukowych dot. powrotu Mazur do Polski. Działał jako członek Komisji Oświatowej dla Prus Wschodnich w Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Po wojnie reaktywowano działalność Mazurskiego Instytutu Naukowego. Małłek był jego prezesem (1945-1948). Działał w różnych organizacjach społecznych, był radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie i Olsztynie, działał we Froncie Jedności Narodu, był zastępcą członka Rady Naczelnej Polskiego Związku Zachodniego, członkiem Rady Naczelnej TRZZ, członkiem PSL potem PPS i PZPR. W 1950 r. pozbawiony członkowstwa w PZPR, przywrócony w 1956 r. Od 1966 r. członek honorowy Ośrodka Badań Naukowych w Olsztynie. Od 1956 roku członek Związku Literatów Polskich.

Twórczość

Debiutował roku utworem scenicznym „Jutrznia na Gody” opartym na tradycjach ludowych (Olsztyn 1931, Warszawa 1931, Działdowo 1939, Olsztyn 1946). Zbierał pieśni ludowe, podania, przysłowia, opisy obrzędów mazurskich, które opublikował w licznych artykułach pracach w czasopismach. Wydał „Mazurski śpiewnik regionalny” (współaut. Arno Kant, Wąbrzeźno 1936, Olsztyn 1947), „Plon czyli dożynki na Mazurach” (Warszawa 1937, Olsztyn 1946), „Wesele mazurskie” (Warszawa 1937). Był redaktorem „Kalendarza dla Mazurów na 1939 rok”. Po II wojnie światowej publikował liczne artykuły, szkice biograficzne. Tłumaczył prozę E. Wiecherta. Opublikował książki „Jest dąb nad Mukrem” (zbeletryzowane życiorysy działaczy mazurskich, współaut. A. Jarecki, Warszawa 1956), opowiadania oparte na motywach ludowych „Opowieści znad mazurskiego Gangesu” (Warszawa 1964) oraz „Z Mazur do Verdun. Wspomnienia 1890-1919” (Warszawa 1967), „Interludium mazurskie. Wspomnienia 1920-1939” (Warszawa 1968), „Z Mazur do podziemia. Wspomnienia 1939-1945” (Warszawa 1970), „Polskie są Mazury. Wspomnienia 1945-1966” (Warszawa 1972).

Nagrody i odznaczenia

• Złoty Krzyż zasługi (1938)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1956)
• Nagroda literacka Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (1956)
• Order Sztandaru Pracy II klasy (1958)
• Odznaka ZNP (1960)
• Odznaka „Zasłużony dla Warmii i Mazur” (1961)
• Odznaka Tysiąclecia Państwa Polskiego (1961)
• Nagroda tygodnika „Polityka” (1979, pośmiertnie)
• Medal Rodła (1988, pośmiertnie)

Upamiętnienie

Od 1988 roku imieniem Karola Małłka nazwano Nagrody przyznawane przez redakcję „Warmii i Mazur”. Szkoły Podstawowe w Krutyni, Narzymiu przyjęły Karola Małłka za patrona. Postawiono pomnik w Brodowie (1988 r.), ufundowano tablicę pamiątkową w Pieckach (1989 r.). Dąb nad Mukrem k. Zgonu nosi imię Karola Małłka. Nazwano ulice w Działdowie, Olsztynie, Ostródzie Jego imieniem. Szlak turystyczny żółty, pieszy z Krutyni do leśniczówki Pranie nosi imię K. Małłka.

Bibliografia

1. Martuszewski, Edward: Małłek Karol (1898-1969), nauczyciel, działacz społeczny, pisarz / Edward Martuszewski // W : Polski Słownik Biograficzny, T. 19 z. 3 [og. zb. 82]. – Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydaw. Polskiej Akademii Nauk, 1974. – Bibliogr. - S. 317-319
2. Olsztyńskie biografie literackie 1945-1988 : praca zbiorowa / pod red. Jana Chłosty. – Olsztyn : Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1991. – Bibliogr. przy hasłach. – S. 50-52: Karol Małłek
3. Oracki, Tadeusz: Rozmówiłbym kamień… : z dziejów literatury ludowej oraz piśmiennictwa regionalnego Warmii i Mazur w XIX i XX wieku / Tadeusz Oracki. – Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976. – S. 259-262: Król Mazurów działdowskich – Karol Małłek
4. Pierwszy między Mazurami : wspomnienia o Karola Małłku / wstęp i oprac. Jan Chłosta. – Olsztyn : Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, 1998. – (Biblioteka Olsztyńska ; nr 41)
5. Sobieraj, Sławomir: Mazurski splot : studia i szkice literackie / Sławomir Sobieraj. – Warszawa : Towarzystwo „Ogród Ksiąg”, 2003. – S.49-65: Karol Małłek na ziemi mrągowskiej