Tekst źródłowy strony Gmach sądów w Olsztynie

[[Image: gmach_sadow_olsztyn_1.jpg|thumb|right|200px|Źródło: [http://fotopolska.eu/zdjecia/m38819,Olsztyn.html?zdjeciaOd=1918&zdjeciaDo=1939 www.fotopolska.eu/zdjecia] ]] 
[[Image: gmach_sadow_olsztyn_2.jpg|thumb|right|200px| Fot. lata 30-te XX wieku.<br>Źródło: S. Achremczyk, ''Olsztyn: dzieje miasta'', Wrocław 2004, s. 100.]] 
[[Image: gmach_sadow_olsztyn_3.jpg|thumb|right|200px| Fot. lata 30-te XX wieku.<br>Źródło: C. Grabowska, ''Olsztyn na starych pocztówkach'', Olsztyn 2003, s. 209.]] 
Zabytek architektury wzniesiony pod koniec XIX wieku. 

==Lokalizacja==
Budynek przeznaczony na siedzibę sądów, wybudowano na terenie [[ewim:Olsztyn |Olsztyna]], u zbiegu Szosy Klebarskiej (niem. Kleebergerstraβe, obecnie aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego) z ulicą Wartemborską (niem. Wartenburgerstraβe, późniejsza Cesarska – Kaiserstraβe, obecnie ul. Dąbrowszczaków), na gruncie należącym wcześniej do właściciela cegielni Floriana Materna. 

==Historia==
W pierwszych planach zamierzano ulokować nową siedzibę sądów na Dolnym Przedmieściu. Pojawił się także projekt zaadaptowania na ten cel [[Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie |olsztyńskiego zamku]] (w 1872 roku). Ostatecznie, podjęto decyzję o budowie nowego gmachu przy ulicy Klebarskiej. Projekt budynku powstał w ministerstwie robót publicznych w Berlinie, jednakże w znacznym stopniu został przerobiony przez architekta powiatowego z Olsztyna Schütte. Schütte był również głównym kierownikiem budowy. Pierwsze prace podjęto wiosną 1878 roku. Roboty murarskie i ciesielskie wykonała olsztyńska firma Matthiasa Toffla. Przejęcie całkowicie ukończonego gmachu przez użytkowników nastąpiło l października 1880 roku. Wówczas stał się on siedzibą zreformowanych sądów: ziemskiego dla powiatów olsztyńskiego, ostródzkiego, nidzickiego, szczycieńskiego oraz sądu okręgowego. W 1898 roku dostawiono do korpusu boczne piętrowe oficyny mieszczące salę ławników z niezbędnym zapleczem oraz dodatkowe pokoje do pracy, zaś w głębi posesji (od strony ul. Cesarskiej, obecnie Dąbrowszczaków) stanął niewielki dom mieszkalny dla urzędników. Dziedziniec przed sądem, początkowo gęsto zadrzewiony, w 1926 roku odgrodzono poprzez wybudowanie dwóch małych pawilonów, które zostały wynajęte na biuro podróży i księgarnię turystyczną. Po II wojnie światowej w gmachu ulokowano siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, a w piwnicach obiektu urządzono cele więzienne. Dotychczasowe parterowe pawilony placu przed budynkiem adaptowano na wartownię, biuro przepustek i biuro ewidencji broni. Wkrótce jednakże jeden z budynków spłonął i został rozebrany, drugi wyburzono pod nowe skrzyżowanie ulic Dąbrowszczaków i Piłsudskiego. W latach 60-tych gmach ponownie stał się siedzibą sądów. Znalazły w nim miejsce: Sąd Wojewódzki i Sąd Powiatowy, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, a także Okręgowa Komisja Arbitrażowa, Państwowe Biuro Notarialne. Na skutek przebudowy po pożarze w 1976 roku budynek stracił jednakże swój dotychczasowy charakter. 

==Opis==
Bryłę budynku w stylu neogotyckim wzniesiono na rzucie odwróconej litery T. Wzbogacono ją także o płytkie ryzality na osi korpusu i po obu stronach poprzecznego skrzydła. Środkowy ryzalit został ukształtowany na podobieństwo zamkowej wieży. Gmach został zaprojektowany jako obiekt 3-kondygnacyjny z użytkowym poddaszem i mansardami w części dachowej. Wzniesiono go z nieotynkowanej cegły licowej ceramicznej i glazurowanej, tworzącej od frontu mury o dekoracji przypominającej ornament. Wielospadowe, łamane dachy kryte były czerwoną dachówką ceramiczną. Zewnętrzne ściany gmachu zdobiły, usunięte po II wojnie światowej, elementy sztukatorskie w postaci umieszczonych na tarczach herbowych emblematów heraldycznych związanych z Prusami Wschodnimi. Dekoracje te zastąpiono później białym emblematem założonym na frontowym ryzalicie, nad drugą kondygnacją, pod oknami, największej wtedy w budynku, sali rozpraw. Czarny napis na białym tle głosił: „Sprawiedliwość ostoją PRL”. W 1976 roku, w trakcie remontu budynku, zlikwidowano wszelkie elementy wpływające na jego niepowtarzalny, zabytkowy charakter. Gmach został otynkowany, przebudowano klatki schodowe, na nowo podzielono pomieszczenia, zmniejszono też wymiary drzwi i okien. 

==Bibliografia==
#Piechocki, Stanisław: ''Dzieje olsztyńskich ulic'' / Stanisław Piechocki. - Olsztyn : Remix, 1998. – S. 88-90.
#Piechocki, Stanisław: ''Olsztyn magiczny / Stanisław Piechocki. - Olsztyn : Remix, 2002. – S. 85-93.
#Rzempołuch, Andrzej: ''Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953: od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych'' / Andrzej Rzempołuch. - Olsztyn : Urząd Miasta: Remix, 2005. – S. 68-69. 

==Zobacz też==
*''Rok 1976. Ogień w sądzie w Olsztynie. 1978. Płonie „Ludwik” '', materiał na stronie [http://olsztyn.gazeta.pl/olsztyn/56,35189,13790974,Rok_1976__Ogien_w_sadzie_w_Olsztynie__1978__Plonie__Ludwik_,,4.html olsztyn.gazeta.pl] 
[[Category:Obiekty architektury]]
[[Category:Historia kultury]]
[[Category:Olsztyn]] 
[[Category:1801-1900]]