Kielich biskupa Sorboma z kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Orzechowie
XIV-wieczny zabytek złotniczej sztuki sakralnej z kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Marii Panny w Orzechowie.
Spis treści
Historia
Kielich powstał w 1379 roku na terenie Prus, prawdopodobnie w Braniewie lub Elblągu. Jego fundatorem jest biskup warmiński Henryk III Sorbom. Według starszych przekazów to dzieło pochodzące z warsztatu złotników kolońskich[1], zamówione do kościoła pw. Trzech Króli w Elblągu.[2] Najnowsze publikacje wskazują na kaplicę pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej na zamku biskupim w Lidzbarku Warmińskim. Świadczy o tym charakterystycznie umieszczony wizerunek św. Katarzyny na kielichu. Przez kolejne lata kielich przechowywany był w kościele w Orzechowie, a do 1945 roku w Skarbcu Fromborskim. Uniknął jednak losu znajdujących się tam zabytków. Po II wojnie światowej uznany został za zaginiony. Obecnie wykazywany jest w inwentarzu Warmińskiej Kurii Metropolitalnej w Olsztynie.
Kielich z Orzechowa wraz z pateną to wyjątkowy w skali europejskiej zabytek złotnictwa:
- jest najstarszym i najbogatszym kielichem warmińskim,
- jest pierwszym zabytkiem ufundowanym przez biskupa Sorboma, potwierdzonym jego herbem (kolejne były stalle z Bazyliki w Dobrym Mieście z 1396 roku),
- jest jedynym XIV-wiecznym kielichem na ziemiach krzyżackich, którego czarę osadzono w koszyku,
- jego wysoki poziom artystyczny oraz wyjątkowe rozwiązania rzemieślnicze sugerują, że dał on początek kolejnym kielichom tego typu (np. zabytkowi z 1426 roku z kościoła Mariackiego w Gdańsku).
Opis
Dzieło wykonano z lanego złota i srebra oraz ozdobiono za pomocą technik: kucia, repusowania, grawerowania, cyzelowania, wycinania. Zwracają uwagę elementy z doskonale zachowanymi wielobarwnymi przejrzystymi emaliami reliefowymi oraz ślady emalii opakowej na pozostałych częściach. Kielich i patena stanowią jedną całość. Wysokość kielicha wynosi 17,3 cm, natomiast średnica pateny – około 14 cm. Kielich waży 744, a patena 102 gramy. Na stopie kielicha, nad cokołem biegnie napis: „ Caspar, melcior, baltasar. Anno domini millesimi tricentesimo septuagesimo nono”, a na koszyku: „ave maria gratia plena dominus”. W XIX wieku zrekonstruowano dwa aniołki na kielichu, wykonana została też nowa czara. Zmieniły swoje pierwotne położenie figurki Marii ze sceny Koronacji i Marii Tronującej. Części zniszczonych i odłamanych elementów nie odtworzono nigdy.
Charakterystyka
Podstawą kielicha jest sześcioboczna stopa o trójkątnych polach wypełnionych bogatą odlewaną dekoracją. Stanowią ją ujęte pod dwupoziomowymi baldachimami przedstawienia : Chrystusa lub św. Piotra, Panny Marii, grupy Ukrzyżowania, św. Katarzyny, Hołdu Trzech Króli oraz tarcze herbowe. Cokół stopy zdobi ażurowy wzór z maswerków. Sześcioboczny trzon kielicha z okienkami wspierają w narożach szkarpy. Pośrodku widnieje nodus z trzema guzami w kształcie rombów. Pomiędzy guzami umieszczono postacie aniołów z rozpostartymi skrzydłami i otwartymi księgami w dłoniach. Gładką czarę ujęto z płytki koszyk z motywem liści i otoczony sznureczkiem. Kielichowi Sorboma towarzyszy patena z tego samego okresu. Zdobi ją centralnie umieszczony medalion z wielobarwnej, przejrzystej emalii reliefowej, przedstawiający Chrystusa Sędziego Tronującego (Pantokratora). Dekoracje oraz inskrypcje zawarte na kielichu i patenie łączą się w dwa cykle tematyczne: Maryjny i Chrystologiczny.
Ciekawostki
- Na stopie kielicha po obu stronach sceny Ukrzyżowania znajdują się dwa herby: z prawej - na złotym tle czarny drewniany szpadel (lub piramidka) - herb biskupa Henryka III Sorbona, z lewej zaś najstarsza znana, poza dokumentami, prezentacja herbu biskupstwa warmińskiego, czyli na czerwonym tle złoty baranek Agnus Dei z odwróconą i podniesioną głową w aureoli i z chorągiewką zakończoną krzyżem stojącą u jego boku.
Zobacz też
- Henryk III Sorbom
- Zamek w Lidzbarku Warmińskim
- Skarbiec Fromborski
- Bazylika Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście
Przypisy
Bibliografia
- Okulicz, Małgorzata: Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego od połowy XIV do końca XVIII wieku: katalog wystawy / Małgorzata Okulicz. - Olsztyn : Muzeum Warmii i Mazur, 2006. – S. 38-43.
- Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii / Kinga Szczepkowska-Naliwajek. - Wrocław : Ossolineum, 1987. - S. 226, il. 30.
